ԵՐԵՎԱՆ, 2 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Հոկտեմբերի 17-ին Անկարայում ամերիկա-թուրքական, ապա հոկտեմբերի 22-ին Սոչիում ռուս-թուրքական համաձայնություններից հետո, որոնց արդյունքում փաստացի դադարեցվել էր Թուրքիայի կողմից Սիրիայի հյուսիս-արևելքում սանձազերծված հերթական՝ թվով երրորդ «Խաղաղության աղբյուր» կոդային անվանումը ստացած ռազմագործողությունը, սիրիական հակամարտությունը, ըստ էության, թևակոխել է որակապես նոր հարթություն՝ ինչպես ներսիրիական, այնպես էլ արտաքին դերակատարների նոր դիրքավորման պայմաններում: Նշված համաձայնագրերից շուրջ 50 օր անց կարելի է փաստել, որ չնայած ինչպես այդ փաստաթղթերի որոշ կետերի իրացման հետ կապված, այնպես էլ լոկալ անվտանգային որոշ խնդիրներին, այդուհանդերձ, առնվազն միջնաժամկետ հեռանկարում որոշվում է նաև սիրիական հակամարտության շրջանակում մինչ այս դեռևս չկարգավորված՝ Սիրիայի արևելյան՝ հիմնականում քրդերի կողմից վերահսկվող փաստացի ինքնավար շրջանների ճակատագիրը։ Այլևս չլուծված է մնում միայն հյուսիս-արևմտյան՝ հիմնականում ահաբեկչական տարաբնույթ խմբավորումների կողմից վերահսկվող Իդլիբ նահանգի հիմնախնդիրը:

Նոր շրջափուլում առավել շահեկան դիրքային իրավիճակում գտնվող դերակատարները

Թուրքիայի նախաձեռնած ռազմագործողությունից և դրան հաջորդած գործընթացներից հետո առավելապես շահած դերակատարը Ռուսաստանն է: Մոսկվան, ստանձնելով մի կողմից քրդական ուժերի և սիրիական կառավարության, մյուս կողմից՝ Դամասկոսի և Անկարայի միջև գլխավոր միջնորդի դերակատարումը, տրամագծորեն նույն տրամաբանությամբ ընդլայնել է նաև իր ազդեցությունն ինչպես նշված անխտիր բոլոր դերակատարների, այնպես էլ աշխարհագրական առումով Սիրիայի հյուսիս-արևելյան մի զգալի հատվածի նկատմամբ:

Փաստացի, շահեկան իրավիճակում է հայտնվել նաև սիրիական կառավարությունը: Եթե մինչև Թուրքիայի ագրեսիան Սիրիայի հյուսիսային և արևելյան զգալի տարածքներ փաստացի դուրս էին մնացել պաշտոնական Դամասկոսի ազդեցությունից, իսկ նշված շրջանները վերահսկող հիմնականում քրդական տարաբնույթ կառույցները հրաժարվում էին որևէ կերպ վերադառնալ նախկին կարգավիճակին՝ պահանջելով առնվազն բավական լայն իրավունքներով ինքնավարության ուղղությամբ, ապա ներկայում, ըստ էության, կառավարական ուժերն աստիճանաբար իրենց վերահսկողությունն են հաստատում նշված տարածքների մի զգալի հատվածի վրա, բացառությամբ թուրք-ամերիկյան համաձայնության արդյունքում Անկարայի կողմից ձևավորման գործընթացում գտնվող ՝ Թալ Աբյադից Ռաս ալ-Այն ձգվող «անվտանգության գոտու»:

Բացի նշվածից, Անկարայի՝ առավելապես Եփրատ գետից արևելք ընկած հատվածում կենտրոնանալու պայմաններում, սիրիական կառավարական ուժերն էականորեն բարելավել են դիրքերը Իդլիբում և նրա մերձակայքում՝ պատրաստվելով շրջանի դեմ վճռական գրոհին։

Նոր շրջափուլում, անշուշտ, առավել շահեկան դիրքերում է  հայտնվել նաև Թուրքիան։ Թեկուզ մասնակիորեն, բայց Անկարային հաջողվում է իրականացնել առնվազն իր ունեցած պլան մինիմումը․ փաստացի տապալվեց առնվազն քրդական լայն ինքնավարության ձևավորման տեսլականը, և թուրք զինվորն ազդեցություն ունի արդեն նաև  Սիրիայի այդ հատվածում։ Ինչ խոսք, վստահաբար, անհավանական էր Թուրքիայի առաջ քաշած թուրք-սիրիական սահմանի՝ Եփրատից արևելք ընկած՝ ընդհանուր շուրջ 450 կմ երկայնքով տարածքում 32 կմ խորությամբ լիովին սեփական վերահսկողությամբ անվտանգության գոտու ձևավորման նախագիծը, որտեղից պետք է դուրս բերվեին քրդական «ահաբեկչական» խմբավորումները, և որտեղ ծրագրվում էր բնակեցնել Թուրքիայի տարածքում ապաստանած, ըստ իրենց տվյալների, ավելի քան 3,5 մլն սիրիացի փախստականներին՝ դրանով նաև բնական պատնեշ ձևավորելով քուրդ ժողովրդի երկու՝ Սիրիայի և Թուրքիայի հատվածների միջև: Բայց և այնպես, սեփական ռազմագործողությամբ Անկարան մերժեց նաև իրեն պարտադրվող անվտանգության գոտու ամերիկյան տարբերակը՝ 10-15 կմ խորությամբ, համատեղ վերահսկողությամբ։ Իսկ ԱՄՆ-ի ներկայությունն այդ տարածաշրջանում միանշանակորեն ենթադրում էր քրդական կառույցների հանդեպ սկզբունքային հովանավորություն՝ քրդերի համար նախընտրելի կարգավիճակով: Ստեղծված իրավիճակում, թեպետ Թուրքիան, ձևավորում է իր ծրագրած անվտանգության գոտին շուրջ 450-ից ընդամենը 120 կմ երկայնքով, բայց զուգահեռաբար լուծում է մի շարք ռազմավարական խնդիրներ: Նախ` ընդհատվում է Սիրիայում քրդական երեք կանտոններից երկուսի՝ Եփրատ գետից արևելք գտնվող Քոբանիի և ալ-Ջազիրայի միջև (առաջինը՝ Աֆրինը, 2018թ. մարտից անցել է Անկարայի փաստացի վերահսկողության ներքո) ուղիղ կապը՝ միջանկյալ շրջաններում ստվարաթիվ սիրիացի փախստականների բնակեցնելու հնարավորությամբ: Եվ, իհարկե, հատկանշական է, որ ընդհանուր սահմանի մնացած հատվածի պարեկության հարցում (բացի Քոբանիից) Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը Թուրքիայի համար երաշխավորում է խիստ օրակարգային խնդիրների հանգուցալուծման մեծ հնարավորություն: Բացի այդ, ինչը պակաս հանգուցային չէ, սիրիա-թուրքական սահմանի վերահսկողությունն աստիճանաբար անցնում է սիրիական բանակին, որը սկզբունքային նշանակություն ունի քրդերի կարգավիճակն էականորեն նվազեցնելու տեսանկյունից:

Հակամարտության նոր շրջափուլում Թուրքիայի հովանավորյալ սիրիական հակակառավարական խմբավորումները ևս արձանագրում են որոշակի ձեռքբերումներ։ Եփրատ գետից արևելք ընկած հատվածներում, որտեղ Թուրքիան փաստացի ազդեցություն ունի և դեռ հնարավոր է՝ նաև ավելի ընդլայնի, այս գաղափարական ուղղվածության կառույցները ներկայություն երբեք չեն ունեցել:

Նոր իրավիճակն ուշագրավ է նաև Իրանի տեսանկյունից:  Մի կողմից Թեհրանին ձեռնտու է Սիրիայում քրդական ինքնավարության ձգտումները բացառելու, կառավարական ուժերի դիրքերի ընդլայնման, ԱՄՆ-ի ներկայության սահմանափակման իրողությունները, մյուս կողմից իրանական շահերին դեմ է Մոսկվայի և Անկարայի ազդեցության մեծացումն ինչպես Արաբական Հանրապետության տարածքում, այնպես էլ համապատասխանաբար ներսիրիական դերակատարների վրա: Այդուհանդերձ, Իրանի համար շարունակում է առավել հանգուցային մնալ ազդեցության ապահովումը Սիրիայի հարավային և Իսրայելին սահմանակից շրջաններում՝ Թեհրան-Բաղդադ-Դամասկոս-Բեյրութ առանցքի գործունեության ապահովման համար, չնայած, որ շղթայի բոլոր օղակներում էլ Թեհրանը ներկայում բախվել է լուրջ խնդիրների։

Նոր շրջափուլում դիրքային կորուստներ արձանագրած դերակատարները

Սիրիական հակամարտության նոր շրջափուլում ամենից շատ կորցրած դերակատարը բնականաբար քրդական կողմն է: Վերջին զարգացումների հետևանքով քրդերն, ըստ էության, զրկվել են սիրիական հակամարտության ողջ ընթացքում արձանագրած ձեռքբերումներից՝ փաստացի ինքնավար վիճակից և վերահսկողության գոտու ընդլայնված սահմաններից, ինչին նրանք հասել էին արժանիորեն՝ արյան գնով: Միևնույն ժամանակ, արդարացիորեն պետք է նշել, որ նման զարգացումների գլխավոր պատասխանատուն դարձյալ իրենք՝ քրդերն են, որոնք չկարողացան օբյեկտիվորեն գնահատել ինչպես աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային իրավիճակը, այնպես էլ սեփական հնարավորությունները: Արդարության համար պետք է նշել, որ քրդերը կարող էին նվազագույն ինքնավարություն պահապանել, եթե համաձայնեին սիրիական կառավարության և Մոսկվայի առաջ քաշած նախապայմաններին դեռևս 2018թ. դեկտեմբերին կրկին ակտիվ շրջափուլ մտած Դամասկոսի հետ բանակցությունների ընթացքում, բայց գերադասեցին հավատալ իրենց գլխավոր հովանավորի՝ ԱՄՆ-ի անկեղծությանն ու ջանքերին: Եվ չնայած քրդական կառույցները դեռևս շարունակում են պահպանել որոշակի ազդեցություն նախկինում զբաղեցրած մի շարք տարածքներում, այդուհանդերձ քրդերի հետագա կարգավիճակի հարցը ապագայի Սիրիայում դեռևս անորոշ է՝ պայմանավորված հատկապես Աստանայի ձևաչափի մասնակիցների՝ Մոսկվայի, Թեհրանի, Անկարայի, ինչպես նաև ներսիրիական հիմնական դերակատարների դիրքորոշումներով:

Նոր շրջափուլում հատկապես հեղինակության հարթությունում ակնհայտ կորուստ է արձանագրել ԱՄՆ-ը: Չնայած հատկապես Սպիտակ տան գործադրած ջանքերին, այդուհանդերձ, ամերիկյան զորամիավորումների դուրս բերումը Սիրիայի հյուսիս-արևելքից և հակաահաբեկչական պայքարում անգնահատելի դեր ունեցած դաշնակիցներին՝ քրդերին թուրքական կրակի տակ միայնակ թողնելը միանշանակ չի գնահատվում միջազգային հանրության կողմից: Անգամ Վաշինգթոնի կողմից Անկարայի հետ ձեռք բերված համաձայնությունը, որի արդյունքում դադարեցվեց թուրքական ագրեսիան քրդերի դեմ, իսկ ավելի ուշ «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորման պարագլուխ Աբու Բաքր ալ-Բաղդադիի չեզոքացման գործողությունն էական ազդեցություն չունեցան ԱՄՆ-ի հեղինակության վերականգնման տեսանկյունից: Նման պայմաններում, թերևս, Վաշինգտոնի միակ ձեռքբերումն Անկարայի դեմ որպես հավելյալ լծակ քրդական խաղաքարտի կիրառման հնարավորությունն է՝ Սիրիայում Թուրքիայի հավանական գործողություններն առնվազն քննադատելու միջոցով։ Ինչ վերաբերում է Սիրիայում ամերիկյան դիրքային ներկայությանը, ապա հիմնականում դրանք պահպանվել են, բացառությամբ հյուսիսային որոշ շրջաններից, քանի որ, ըստ էության, ամերիկյան զորքերի դուրսբերումն ընդամենը մանևրային քայլ էր՝ թուրքական հարձակումն արտոնելու առումով: «Խաղաղության աղբյուր» ռազմագործողության առկախումից հետո ամերիկյան զինծառայողներն աստիճանաբար վերադառնում են նախկինում զբաղեցրած հիմնական դիրքերը՝ Սիրիայի ածխաջրածիններով հարուստ շրջաններ: Բացի այդ, ԱՄՆ-ն պահպանել է ներկայությունը նաև Սիրիայի  հարվում՝ Հորդանանի և Իրաքի սահմաններին մոտ գտնվող ալ-Թանֆ ռազմավարական նշանակություն ունեցող ռազմաբազայում:

ԵՄ անդամ մի շարք առանցքային դերակատարներ(Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա), որոնք ակտիվորեն մասնակցում էին ԱՄՆ-ի գլխավորած հակաահաբեկչական կոալիցիայի գործողություններին և որոշակի ներկայություն ունեն նաև Սիրիայի տարածքում, ըստ էության, էական հնարավորություն ունեին՝ ընդլայնելու սեփական դիրքերը՝ ի սկզբանե համաձայնելով ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի հետ համագործակցությամբ Սիրիայի հյուսիս-արևելքում  ձևավորելու անվտանգության գոտին և պաշտպանելու քրդերին թուրքական ագրեսիայից: Մինչդեռ եվրոպական դերակատարները, հավանաբար ունենալով սեփական շահերի այլ հաշվարկներ, հրաժարվեցին վերոնշյալ գործողությունից:

Նոր շրջափուլում որոշակիորեն զիջում է նաև Իսրայելը, քանի որ, ըստ էության, նրա դաշնակիցների՝ քրդերի թուլացումը, ԱՄՆ-ի ազդեցության նվազումը և զուգահեռաբար սիրիական կառավարական ուժերի դիրքերի ամրապնդումը որևէ կերպ չի բխում Թել Ավիվի շահերից: Բայց, միևնույն ժամանակ, պետք է նշել, որ սիրիական հակամարտության շրջանակում տեղ գտած վերջին զարգացումները որևէ առնչություն չունեն Իսրայելի անվտանգությանն առնչվող նախկինում եղած գլոբալ պայմանավորվածությունների հետ:

Վերոնշյալի համատեքստում, անշուշտ, պետք է նշել, որ սիրիական հակամարտության նոր շրջափուլում արձանագրված դիրքային տեղաշարժերը խիստ պայմանական են, քանի որ դեռևս առկա է բավական մեծ անորոշություն հատկապես արտաքին դերակատարների՝ Վաշինգթոն-Անկարա և Մոսկվա-Անկարա ձևաչափերում ձեռք բերված համաձայնությունների իրացման հեռանկարի տեսանկյունից:

Արմեն Պետրոսյան