Հայ գիտնականները շարունակաբար հայտնաբերում են նոր գալակտիկաներ

Բյուրականի աստղադիտարանում իրականացվող ուսումնասիրություններն ապագայում նպաստելու են տիեզերքի էներգետիկ պաշարների ավելի խորը ընկալմանն ու կիրառմանը:  

«Արմենպրես»-ի թղթակցի հետ զրույցում հայտարարեց ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի՝ Վիկտոր Համբարձումյանի անվան Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն Արեգ Միքայելյանը՝ անդրադառնալով գիտական այս խոշոր կենտրոնում իրականացվող աշխատանքներին, որոնց ընթացքում հայտնաբերվել, բնորոշվել և արձանագրվել են հազարավոր նոր գալակտիկաներ: 

- Ներկայում ի՞նչ հետաքրքիր ու կարևոր ծրագրեր են իրականացվում Բյուրականի աստղադիտարանում:

- Մեզ մոտ միշտ առանձնակի ուշադրություն է դարձվել տիեզերական նոր օբյեկտների որոնումներին և ուսումնասիրություններին: Մեր գիտահետազոտական բաժինն, օրինակ, զբաղվում է գալակտիկաներով, մասնավորապես՝ ակտիվ գալակտիկական միջուկներով: Դրանք գրավիչ են հատկապես տիեզերական էներգետիկ աղբյուրներ լինելու տեսանկյունից: Այդ առումով սրանք հեռանկարային ուսումնասիրություններ են՝ միտված առանձին օբյեկտների հայտնաբերմանը, դրանց վերաբերյալ վիճակագրության ձևավորմանը, տվյալների, ֆիզիկական պարամետրերի ընդհանրացմանը, ճառագայթման վերաբերյալ պատկերացում կազմելուն և այլն:

Գիտնականներն ընդհանուր առմամբ համամիտ են, որ ակտիվ գալակտիկաները ճառագայթում են ակրեցիայի շնորհիվ: Դա մի երևույթ է, երբ երկնային մարմնի գրավիտացիոն դաշտը շրջակա տարածությունից վերցնում է նյութ, որի մի մասը հաջորդիվ ընկնում է մարմնի մակերեսին և ճառագայթում է: Պարզ է, որ այդ ճառագայթման էներգիայի արդյունավետությունը 100 անգամ ավելի բարձր է, քան ջերմամիջուկային ռեակցիայինը: Եթե մարդկությունը սովորի օգտագործել այդ էներգիան, դա կարող է հսկայական առաջընթաց ապահովել: Արդեն իսկ պարզ է, որ Բյուրականի աստղադիտարանում իրականացվող ուսումնասիրություններն ապագայում նպաստելու են տիեզերքի էներգետիկ պաշարների ավելի խորը ընկալմանն ու կիրառմանը:

- Հաջողվո՞ւմ է դիտարկել կամ, նույնիսկ հայտնաբերել նոր գալակտիկաներ: 

- Հազարավոր նոր գալակտիկաներ ենք հայտնաբերել: Միայն իմ հաշվին՝ շուրջ 3.5 հազար է: Բայց, կուզենայի հստակեցնել, թե ինչ նկատի ունեմ հայտնաբերել ասելով: Նախկինում այդպես էին ասում այն դեպքում, երբ գտնվում կամ բացահայտվում էր որևէ նոր բան, երևույթ, որը մինչ այդ գրանցված չէր գիտական գրականությունում, կատալոգներում ու երբևէ չէր դիտարկվել: Հիմա շատ ավելի խիստ մոտեցում է դրսևորվում: Տիեզերքում կան տրիլիոնից ավելի գալակտիկաներ ու դրանից էլ շատ աստղեր: Դրանցից յուրաքանչյուրը հատ-հատ թվարկելը չի համարվում հայտնաբերում: Աստղագիտությունում «հայտնաբերել» բառը կիրառվում է միայն այն դեպքում, երբ գիտնականը ներկայացնում է տիեզերական այնպիսի նոր օբյեկտ, որը կարող է տալ աստղաֆիզիկական և ֆիզիկայի որոշ խնդիրների պատասխաններ: Այսինքն, պարզապես հերթական աստղ կամ գալակտիկա նշելը դեռևս չի համարվում հայտնագործություն:

Մեր դեպքում խոսքը վերաբերում է այն ակտիվ գալակտիկական միջուկներին, ռադիոգալակտիկաներին, Սեյֆերտի տիպի գալակտիկաներին, որոնք ունեն հատուկ առաքման գծեր և տարբերվում են սովորական գալակտիկաներից: Այդ պարագայում ասում ենք՝ հայտնաբերեցինք: Միայն դրանց մասին հոդվածներն են ներկայացվում միջազգային հեղինակավոր գիտական հանդեսներում: Մեր գիտնականների հեղինակած հոդվածների զգալի մասում հենց նման արդյունք և բովանդակություն է ներկայացվում:

- Վերջին անգամ ե՞րբ է հրատարակվել նման հոդված: 

- Մեր աշխատանքն անդադար շարունակվում է: Սովորաբար գիտական խմբի կատարած աշխատանքի մասին հայտարարվում է հոդվածի հրատարակվելուց հետո: Հայտնագործության մասին հոդվածը հանդեսի էջերում կարող է հայտնվել ներկայացվելուց ամիսներ անց: Այնպես որ, վերջին ասածը մի քիչ հարաբերական է: Այսօր էլ ամենօրյա ռեժիմով ուսումնասիրում ենք տիեզերական տարբեր օբյեկտներ, դրանցում ընթացող նոր երևույթները և այլն:

«Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա» (Astronomy & Astrophysics) ամսագրում մեր հրատարակած վերջին հոդվածում 779 գալակտիկա նույնականացվել է որպես ակտիվ գալակտիկա և համարակալվել է: Մինչ այդ դրանք հայտնի չէին որպես ակտիվ գալակտիկական միջուկներ: Բոլորն էլ հայտնաբերել են Բյուրականի աստղադիտարանի գիտնականները: Դրանք հիմնականում այսպես կոչված Մարգարյանի գալակտիկաներից են, որոնք ժամանակին առանձնացրել է հայ անվանի աստղագետ Բենիամին Մարգարյանը: Նա նկատել էր, որ դրանք ջերմաստիճանային ավելցուկ ունեն, բայց մինչև վերջերս պարզ չէր դրանց ֆիզիկական բնույթը: Մենք կարողացանք ըստ ակտիվության դասերի ճշտել դա:

- Այդ գալակտիկաներում կա՞ն մոլորակներ և աստղեր:

- Գալակտիկաներում լինում են միլիարդավոր, իսկ առավել խոշորներում՝ հարյուր միլիարդավոր աստղեր, որոնցից յուրաքանչյուրի շուրջ կարող են լինել մոլորակներ: 

- Ձեր ղեկավարած ծրագրերից մեկը վերաբերում է ռենտգենյան պայծառ գալակտիկաների որոնմանն ու ուսումնասիրությանը: Ի՞նչ ծրագիր է, ո՞րն է ուսումնասիրության նպատակը:

- էլեկտրամագնիսական ալիքների տիրույթը շատ լայն է՝ գամմայից մինչև ռադիո: Հիմա կարող ենք գալակտիկաները նախ ուսումնասիրել առանձին տիրույթներում, հետո՝ միավորել: Յուրաքանչյուր սարքավորում զգայուն է որոշակի տիրույթում: Համապատասխան սարքեր ենք կիրառում տիեզերական ռենտգենյան աղբյուրների հայտնաբերման համար: Հայտնաբերելուց հետո պետք է հասկանանք, թե դրանք ինչ են ներկայացնում իրենցից: 

Առաջին քայլը նույնականացումն է, այսինքն՝ օպտիկական հայտնի օբյեկտների հետ նույնացնելը: Կարող է պարզվել, որ մեկը գալակտիկա է, մյուսները՝ բռնկվող աստղեր կամ, գուցե, սպիտակ թզուկ աստղ, կամ՝ ջերմ պսակով աստղ, որը ռենտգենյան ճառագայթում է արձակում: Այս ամենը ճշտել և դասակարգել ենք՝ հիմնվելով տասնյակ հազարավոր աղբյուրների վրա: Դա էլ առանձին աշխատանք է:

Այնուհետև փորձում ենք այդ ամենը նույնականացնել կամ համապատասխանեցնել այլ ալիքային տիրույթների հետ: Օրինակ, մեզ շատ է հետաքրքրում, թե ռենտգենյան ակտիվ գալակտիկաներն իրենցից ինչ են ներկայացնում, ասենք, ռադիոտիրույթում: Դրանք նույնպե՞ս պայծառ են, թե՞ ռադիո և ռենտգենյան գալակտիկաները տարբեր են: Մասնագետները տարբեր աղբյուրներից ստացվող տեղեկատվության համադրմամբ փորձում են հասկանալ, թե տիեզերքն ի՞նչ է ներկայացնում իրենից:

Բյուրականի աստղադիտարանն ակտիվորեն ներգրավված է աշխարհում մեծ տարածում ունեցող բազմալիքային ուսումնասիրություններին՝ օգտագործելով ոչ միայն մեր դիտողական հնարավորությունները, այլև միջազգային գործընկերների և տիեզերական տարբեր սարքերի կարողությունները:

- Ըստ Ձեզ, մարդկությունը երբևէ կկարողանա՞ օգտագործել տիեզերքի ռեսուրսները:

- Այս պահին դա դժվար է պատկերացնել, որովհետև աստղերն անչափ հեռու են: Մինչև այժմ մարդու կատարած տիեզերական ճանապարհորդության ամենահեռավոր կետը մնում է Լուսինը: Այլ աստղերին, անգամ՝ Արեգակնային համակարգի մյուս մարմիններին հասնելը մնում է ֆանտաստիկայի տիրույթում: Տեսականորեն դա հնարավոր կլինի, եթե գիտությունը զարգանա այն աստիճան, որ մարդիկ կարողանան տիեզերական ուղևորություններ կատարել, ասենք, լույսի արագությամբ: Չէ՞ որ մեր մոլորակին ամենամոտ աստղը 4.3 լուսատարի հեռավորության վրա է: Այսինքն, նույնիսկ լույսի արագությամբ շարժվելու դեպքում ավելի քան 4 տարում կհասնենք մոտակա աստղին: Մյուս աստղերն աներևակայելի հեռու են:

Եվ հետո. ո՞րն է այլ մոլորակների օգտակար հանածոները Երկիր տեղափոխելու իմաստը: Եթե մարդիկ երբևէ կարողանան հասնել այլ մոլորակներ, ապա, հավանաբար, բնակություն կհաստատեն և այդ ռեսուրսները կօգտագործեն հենց տեղում:

- Երբեմն տեղեկություններ են հայտնվում Երկրին մոտեցող տիեզերական օբյեկտների մասին: Որքանո՞վ է հավանական դրանց բախումը մեր մոլորակին:

- Կան մի քանի օբյեկտներ, որոնք կոչվում են երկրամերձ աստղակերպեր և երկնաքարեր: Դրանք շարժվում են իրենց ուղեծրերով և ժամանակ առ ժամանակ մոտենում են Երկրին կամ հեռանում նրանից: Հիմա կան հարյուրավոր տիեզերական մարմիններ, որոնց Երկրին մոտենալու պահը հստակ հաշվարկված է: Ամենավտանգավորներից է Ապոֆիս աստերոիդը, որը Երկրին մոտենալու է 2029 թվականին, սակայն հաշվարկների համաձայն՝ չի բախվելու, այլ անցնելու է մեր մոլորակի և Լուսնի միջև: Այնուհանդերձ, համարվում է, որ առաջիկա անցման ժամանակ Ապոֆիսը Երկրի ձգողության ուժի ազդեցությամբ կարող է մի փոքր փոխել ուղեծիրը և հաջորդ անգամ՝ տասնյակ տարիներ անց, գուցե, բախվի մեր մոլորակին:

Ի դեպ, Երկրի վրա գրանցված է 184 երկնաքարային խառնարան, որոնցից ամենահայտնին Արիզոնայում է: Հաշվարկված է, որ դրանք գոյացել են մոտավորապես 1 միլիարդ տարվա ընթացքում: Այսինքն, տասնյակ միլիոնավոր տարիների ընթացքում տիեզերական որևէ խոշոր մարմին բախվում է Երկրին: Թվում է, թե դա շատ ուշ-ուշ է տեղի ունենում, բայց խնդիրն այն է, որ որևէ մեկը չգիտի՝ երբ կարող է լինել հաջորդ բախումը:

Անընդհատ ուսումնասիրում ենք հնարավոր վտանգ ներկայացնող բոլոր մարմինները և հետևում նրանց ուղեծրերին, սակայն վաղը կարող է հայտնվել դեպի Երկիր սուրացող մեկ այլ տիեզերական օբյեկտ: Մենք, իհարկե, շատ մեծ հեռավորությունից կնշմարենք այն, կզգուշացնենք վտանգի մասին, իսկ համապատասխան ատյանները կորոշեն չեզոքացնելու ձևը: Դիտարկվում են տարբեր միջոցներ՝ պայթեցնելուց մինչև ուղեծրի փոփոխություն: 

- Վերադառնանք մեր առօրյա. Բյուրականի աստղադիտարանում այս տարի սպասվո՞ւմ են միջազգային նշանակալի գիտաժողովներ, համաժողովներ:

- Անշուշտ: Գրեթե ամեն տարի կազմակերպում ենք նման միջոցառումներ: Սեպտեմբերի 15-19-ը տեղի է ունենալու «Աստղագիտական շրջահայություններ և մեծ տվյալներ» միջազգային գիտաժողովը: Այն նվիրված է լինելու աստղագիտության և համակարգչային գիտության համագործակցությանը: Աստղագիտական շրջահայություններն ամենից շատ տվյալներ ապահովող ոլորտն են: Իսկ այսպես կոչված մեծ տվյալները շատ տարածված են համակարգչային գիտության մեջ և նպաստում են աստղագիտությունում անգամ արհեստական բանականության կիրառմանը:

Հոկտեմբերի 6-10-ը նախատեսված երկրորդ գիտաժողովի թեման է «Մերձավոր Արևելքի աստղագիտական ժառանգությունը»: Նման գիտաժողով՝ համաշխարհային համբավ ունեցող մասնագետների մասնակցությամբ, անցկացրել էինք նաև 2017 թվականին: Սա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի աջակցությանն արժանացած ծրագիր է: Այս տարի մասնակիցներ են լինելու տասնյակ երկրներից: 

- Ձեր դիտարկմամբ՝ Հայաստանում նկատվո՞ւմ է գիտության նկատմամբ երիտասարդների վերաբերմունքի փոփոխություն:  

- Երիտասարդությանը կոչ կանեի մի քիչ ավելի լուրջ վերաբերվել գիտությանը, որովհետև այն անչափ կարևորվելու է արդեն տեսանելի ապագայում: Շուտով համակարգիչներն ու արհեստական բանականությունը կլանելու են մարդկային գործունեության շատ ոլորտներ: Թերևս, մարդիկ գերիշխելու են միայն ստեղծագործական ոլորտում, որին դասվում է նաև գիտությունը: Կարծում եմ՝ գիտությամբ զբաղվող մարդիկ այդ ժամանակ ավելի կարևոր դիրք կզբաղեցնեն մեր հասարակությունում: Գիտությունն է լինելու Հայաստանի առաջընթացի գրավականը: Եթե նոր սերունդը գիտակցի դա, իսկ պետությունն էլ շարունակի աջակցել ոլորտին, ապա Հայաստանը կգրանցի թռիչքաձև զարգացում: