Ավետիք Իսահակյանի հավերժական սերը՝ Շուշանիկ Մատակյանը. հայտնի և անհայտ նամակներ

Սերը ոչ միայն երջանկացնում է,  այլև  հիասթափեցնում, ցավ պատճառում, սակայն առիթ է դառնում, որպեսզի հանճարները գրեն իրենց գլուխգործոցները, ստեղծեն բարձրագույն արժեքներ և հավերժ մնան պատմության էջերում։ Ավետիք Իսահակյանի այդպիսի սերն էր նրա հեռավոր ազգականուհին՝ Շուշանիկ Մատակյանը։ Նրա հանդեպ ունեցած զգացմունքները ևս դեր են խաղացել Իսահակյանի հարուստ, վառ գույներով, նրբերանգներով գրականության ստեղծման գործում։

Սուրբ Սարգսի տոնին ընդառաջ «Արմենպրես»-ը ներկայացնում է գեղեցիկ դրվագներ հայ մեծանունների սիրո պատմություններից, բացահայտում էջեր, որոնք, գուցե, շատերին ծանոթ չեն, անձնական նամակներ, որոնք հնարավորություն են տալիս առավել լավ տեսնելու անհատների էությունն ու հասկանալու նրանց սրտի գաղտնիքները։

Ականավոր բանաստեղծ, արձակագիր, գրական-հասարակական գործիչ, հրապարակախոս Ավետիք Իսահակյանի սիրո մասին պատմել է գրողի տուն-թանգարանի տնօրեն Արմինե Ավետիսյանը։

«Շուշանիկ Մատակյանի  նկատմամբ Իսահակյանի սերը վերերկրային էր։ Նրա բոլոր սերերն են այդպիսին եղել։ Իսահակյանի սերերը նրան անընդհատ ոգեշնչել են, ոգևորել են, ստեղծագործելու ջիղ են տվել, նոր պատկերացումներ են ստեղծել։ Իսահակյանը շատ կրակոտ մարդ էր։ Նրա կյանքի ամենամեծ սերը Շուշանիկ Մատակյանն էր, որի հետ ծանոթացել է Շուշանիկենց տանը։ Իսահակյանը շատ գեղեցիկ է խոսում Շուշանիկի մասին, ասում է. 

«Կոստանյանների տանը պատահեցա օր. Շուշանին, ողջունեցի և նստեցա մոտը, նա ասեղնագործությամբ էր պարապում, մեր քաղաքի բոլոր աղջիկներից ավելի սա է ինձ գրավում, չափազանց գեղեցիկ է, սև և կլոր աչքեր, վառվռուն և խելոք հայացք, վարդագույն շրթունք, դալկահար դեմք, պարզ, որոշ ձայն, այո՛, սա մի հրեշտակ է, մի գերբնական ոգի, մի մագնիս, որ քաշում է դեպի իրեն իմ սիրտն ու հոգին: Ես և նա երկար խոսեցինք առանձին, մաքուր հայերեն էր խոսում: Երաժշտություն բարձր, խոսում են Շուշիկն ու Ավետիքը, ժպտում, բայց ձայնը չլսվի: Օ՜, նա խորամանկ փորձող է: Ա՜խ, չնաշխարհիկ Շուշան, դու գերեցիր ինձ... Ես որքան դյուրաթեք, շուտ խաբվող և ընկճվող եմ կուսական սրտի առաջ. ահա իմ բնավորության մի թույլ կողմն էլ... Նա ինձ գերեց: Ւմ սիրտը շատ ընդարձակ տարածություն է. «Մեծ երկինք, մեծ երկիր, սիրտս մեծ է նորանից», բոլորն էլ կարող են նրա սիրաբողբոջ խորշերում ապաստան գտնել, դու էլ, սիրելի Շուշիկ, գրավիր նրա կենտրոնը... »։ Իսահակյանին ոչ միայն Շուշանիկի  երկնային տեսքն է հուզել, այլև այն, որ նրանք կարող էին երկար զրուցել, տարբեր թեմաներ քննարկել։ Ժամանակին աղջիկներին կրթության տալն ընդունված չէր, սակայն Շուշանը սովորել էր աղջիկների գիմնազիայում և խելացի էր»,-պատմում է Ավետիսյանը։

Թիֆլիս, 1910

Շուշանիկն ու Իսահակյանը նամակագրական կապ են պահում։ Նամակների հաճախականությունից և բովանդակությունից կարող ենք ենթադրել, որ նրա սրտում նույնպես զգացմունք էր ծագել Իսահակյանի հանդեպ, սակայն Շուշանիկի ընտանիքի անդամները դեմ էին այդ կապին։ Իսահակյանը 17 տարեկան էր, ոչնչի չէր հասել, նոր էր ընդունվում Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան։ Շուշանիկի ընտանիքի անդամներն ասում էին, որ տրեխավոր Ավոյին աղջիկ չեն տա։

Երբ Շուշանը մերժում է Իսահակյանին, երիտասարդ գրողը փոթորկի մեջ է հայտնվում, բողոքում է կյանքից, դժվարություններից, Շուշանին խորամանկ, նենգ, դաժան է անվանում։ «Իսահակյանի և Շուշանի սիրո պատմությունը հիշեցնում է Պետրարկայի, Սայաթ-Նովայի սիրո պատմությունները, երբեմն մտածում եմ՝ եթե Իսահակյանն ու Շուշանիկն ամուսնանային, գուցե, Իսահակյանի բանաստեղծական  գունապնակում մի վառ գույն կորեր, որովհետև մերժված սիրուց ավելի թունդ, ավելի զգացմունքային բանաստեղծություններ են ծնվել»,-նշում է տուն-թանգարանի տնօրենը։

Շուշանիկին ամուսնացնում են քաղաքի հայտնի ուսուցիչներից մեկի՝ Հովհաննես Տեր-Միրաքյանի հետ, որը բավականին մեծ էր նրանից։ 

Այդ լուրն Իսահակյանին մեծ ցավ է պատճառում։ Հենց այդ օրը նա գրում է «Դարդս լացեք» բանաստեղծությունը։

Ավ. Իսահակյան, Սիամանթո
Ժնեվ, 1914

Իսահակյանի համար թշնամիներ են դառնում բոլոր նրանք, որոնք մասնակցել էին հարսանիքին։ Նրանց թվում էին գրողի մայրը, քույրը։ Շուշանի սերը միշտ ուղեկցել է մեծ գրողին։ Շուշանից հետո Իսահակյանը շատերին է սիրային նամակներ գրել,  անգամ Շուշանիկի քրոջը՝ Աննա Մատակյանին։ «Այդ նամակներն ասես Իսահակյան-Շուշան սիրո տարբեր դրսևորումներն էին։ Շուշանի ամուսնությունից չորս տարի անց Իսահակյանը գրում է «Սիրեցի, յարս տարան» բանաստեղծությունը, որը երգ է դարձել։ Մինչև կյանքի վերջը Իսահակյանի մեջ շարունակում են ծխալ այդ ցավն ու կրակը։ Հետաքրքիր է նաև Իսահակյանի և Շուշանի հանդիպումը հասուն տարիքում։ Երբ հանդիպում են, ներկա է լինում նաև Շուշանիկի ամուսինը։ Հետագայում Իսահակյանը խոստովանել է, որ հույս է ունեցել, թե Շուշանիկի ամուսինը դուրս կգա սենյակից, և իրենք զրուցելու առիթ կունենան։ Նրանց սերը վերածվել է բազմաթիվ գեղեցիկ բանաստեղծությունների, որոնք մինչ օրս երգում ենք, վերապրում ենք»,-շեշտում է Արմինե Ավետիսյանը։ 

Շուշանիկը ոչ միայն փոխադարձ նամակներ է գրել Իսահակյանին, այլև՝ բանաստեղծություններ։ Տուն-թանգարանում թեման ուսումնասիրել են և «Միայն սիրո լարը մնաց» խորագրով ներկայացում բեմադրել։ Հինգ անգամ խաղացել են։ Բեմադրությունը հուզել է երիտասարդներին։  

Ավետիք Իսահակյանի կյանքի կարևոր կանանցից է եղել նաև նրա տիկինը՝ Սոֆին, որը մշտապես աջակցել ու սատարել է ամուսնուն։ «Սոֆին հրաշալի կին էր Իսահակյանի համար։ Համոզված եմ, որ Իսահակյանի հաջողությունները, նրա կերպարի վառ լինելը նաև Սոֆիով են պայմանավորված, որովհետև նա թույլ չէր տալիս Իսահակյանին մտահոգվել կենցաղային հարցերով։ Սոֆին ամեն բան իր ուսերին էր վերցրել, որպեսզի Իսահակյանն իր գործերով զբաղվի։ Սոֆին յուրահատուկ էր, շուշեցի հայ կին էր»,-ասում է Ավետիսյանը։ 

Անի մեկնելուց առաջ
Հովհ. Կոստանյան, Հովհ. Թումանյան, Ավ. Իսահակյան. Ալեքսանդրապոլ, 1901

Իսահակյանն ու Սոֆին ծանոթացել են Թիֆլիսում, երբ Թումանյանին ու Իսահակյանին բանտարկում են Մետեխի բանտում։ Սոֆիի խնդրանքով հայրը գրավ է վճարում, որի դիմաց Իսահակյանին ազատ են արձակում։ Ավելի ուշ նրանք ամուսնանում են, հեռանում են հայրենիից։ «Ճամփորդությունները հեշտ չէին տրվում. ամուսիններն արդեն որդի ունեին, և այդ տարիներին մի երկրից մյուս երկիր գնալը բավականին դժվար էր, բայց Սոֆին պահապան հրեշտակի պես կանգնած էր Իսահակյանի թիկունքին։ Երբ մեկնում են Փարիզ, Սոֆին դիմահարդարում է սովորում, որպեսզի կարողանա գումար վաստակել և օգնել ամուսնուն։ Այդ ընթացքում նա նաև ձեռարվեստով էր գումար վաստակում։  Ըստ իս՝ դա է այն սերը, որ պետք է լինի ընտանիքում։ Իսահակյանի թոռը՝ Ավիկ Իսահակյանը պատմում է, որ մեծ տարիքում Ավետիք Իսահակյանի համար դժվար է եղել, երբ Սոֆին ինչ-որ պահի բացակայել է, ամենուր նրան է փնտրել։ Սոֆին այն հզոր կինն էր, որ պահեց, պահպանեց այդ մեծ բանաստեղծին, Սոֆիի շնորհիվ մեզ հասան բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք ուսումնասիրում է Ավիկ Իսահակյանը»,-եզրափակում է Արմինե Ավետիսյանը։

Սոֆյա Քոչարյան
Ավ. Իսահակյանի կինը /1882-1966/

Նամակներ

                                                                                              ՇՈՒՇԱՆԻԿ ՄԱՏԱԿՅԱՆԻՆ։ 1904

Նորից վեր եմ առնում գրիչս, թաթախում եմ հիվանդ, արյունոտված սրտիս մեջ և գրում եմ քեզ, Շուշիկ, մի քանի տող, գրում եմ ես՝ Ավետիք Իսահակյանս: Ինչո՞ւ եմ գրում, ի՞նչն է ստիպում ինձ գրել. – սիրել - ես քեզ չեմ սիրում, ատել - ես քեզ չեմ ատում, բայց դու իմ հոգում կաս՝ որպես մի ծանր երազ, որպես մի դժբախտություն, մի կոշմար. ես ուզում եմ քեզ հոշոտել, ես ուզում քեզ հազար - հազար անգամ սպանել, սպանել, նորից սպանել, կենդանացնել՝ նորից սպանել. հավիտյան ապրել, և քեզ հավիտյան սպանել, բայց այդ չեմ կարող անել /անզոր եմ քեզ/, ամբողջ էությունս բարի է... և որ ամենաողբալին է՝ ես դեռ քու ճիրաններում եմ. ի՞նչ անեմ, ինչպե՞ս ազատվեմ, երբեմն քեզ ատում եմ ծովաչափ, ծովաչափ, և երբեմն սիրում եմ և պատրաստ ոտքերդ համբուրելու, բայց որ հիշում եմ անցյալը, ես մրրիկ եմ դառնում:
Դու մի՛ որոնիր այս տողերի մեջ որոշ միտք, որոշ իմաստ. ես գրում եմ համարյա կիսախելագար, և մինչև, մահս քեզ էլ ո՛չ մի տող գրելու չեմ, և աչերիդ նայելու չեմ, Աստվա՛ծ է վկա. վերջին անգամ պիտի լամ քու առաջ և հայհոյեմ քեզ, հայհոյեմ,- հայհոյեմ քու բոլոր սրբությունները, որովհետև դու իմ սրբությունները պղծեցիր, որովհետև իմ ամենանվիրական սերս շան պես դուրս վռնդեցիր, որովհետև, դու ինձ չարչարեցիր, նահատակեցիր՝ անսահմանորեն:
Դու ասում էիր ինձ, որ ինձ չես սիրել - գիտե՛մ, գիտե՛մ, բայց այդ քեզ իրավունք չէր տալիս, ինձ՝ երբ ես քու ոտքերի տակ տիեզերական հզոր սիրուցս ստորացած ընկած էի,- ծաղրելու, արհամարհելու, դուրս շպրտելու, չէ՛ որ, Շուշիկ ջան, ես մարդ էի. չէ՛ որ, կային օրեր, որ դու ինձ գոնե հարգում էիր, «թանկագին» և «ջան» խոսքերով խաղում էիր հետս... և այդ բոլորից հետո դու ինձ ոտաց տակ տվիր. խփեցիր ջահել սրտիս մեջ դաշույններ` չհանեցիր նրանց, թողիր սրտիս մեջ - մնացին, ժանգոտվան, արյունովս իմ քայլափոխերս ծածկեցին, բայց դու մնացիր դեպի ինձ միշտ ծաղրող, միշտ անգութ, միշտ անսիրտ…
Եթե ամենակատաղի թշնամուս սիրեի, իմ, դեպի քեզ մրրկող սիրուս մի չնչին մասով, թշնամիս ինձ կգրկեր, կգուրգուրեր և կմխիթարեր... Իսկ դու - դու գիտեիր իմ դժոխային տանջանքներս, բայց մոտ չեկար, մի անուշ խոսք չասիր… Ես քեզնից է՛լ սեր չէի ուզում, քեզ տիրել չէի ուզում, բայց քու մեջ մարդ տեսնել կուզեի, և որ՝ դու իմ մեջ մարդ տեսնեիր…
Դու ասում էիր ինձ, որ այն ժամանակ ջահել էիր և ուրիշները ներշնչում էին քեզ... Բայց, բայց... չէ՛ որ ջահելները ունեն գթառատ սիրտ, բայց մի՞թե դու ջահել էիր. դու հասած էիր՝ և այն էլ շա՜տ զզվելի կերպով, որ աոաջին պատահող ամուսնու գիրկն ընկար…
Այո՛, մենք հետո բարեկամացանք, գուցե դու հետո ինձ սիրեցիր, բայց այդ օրվանից ես քեզ սկսեցի ատել և հայհոյել. դու հետո ինձ սիրում էիր ո՛չ մաքուր կերպով, այլ ֆիզիկապես... Ես զզվում էի քեզնից, բայց և անդիմադրելի կերպով սիրում էի. ա՜խ, ամբողջ 13 տարի դու նստել ես ու բռնել իմ ողջ, ողջ ուղեղը, հոգին և սրբապղծել իմ ողջ երկինքը... Դու ինձ արնաքամ արիր, գուցե ակամա, դու սպանեցիր իմ տաղանդը, դու ինձ մղեցիր ամենածանր, դառն հուսահատության, երբ ես ամբողջապես թաթախված ինքնասպանության ծանր մտքերով, հանկարծ սթափվեցի - ինձ դուրս կանչեց ժողովուրդը, հեղափոխությունը, իմ ջախջախված գենին - ես տեսա իմ աչքում բոլոր իլյուզիաները ցրված, վարագույրները բացված և քեզ՝ որպես ամենավատ կինը բոլոր կանանցից... և քեզ հայհոյեցի աշխարհքի ամենածանր հայհոյանքով, որ իմ կյանքում մի անգամ եմ ասել, և այն էլ քեզ, իմ հոգուն, իմ իդյալին. այժմ մազերս փետանում են և ամաչում եմ, և սոսկում եմ այդ հայհոյանքից... Եվ այն օրից, երբ գրեցի...
Շուշիկ, ատելի, սիրելի Շուշիկ, ուրիշ կերպ ես չէի կարող վարվել. ես պիտի քեզ անպատվեի, վայր գցեի, որ կարողանայի ազատվել այդ հրեշային սիրուց, որ ինձ ծծեց կամ սպանեի ինձ. սպանել չուզեցա, որովհետև բնությունը իմ մեջ շա՜տ է կյանք և կյանքի ուժ ու սեր դրել, բայց հայհոյել կարողացա, իհարկե, ավելի լավ էր մեռնեի, քան հասնեի այն օրին, որ իմ դարեր, դարեր պաշտած երազը սբապղծեի ոտաց տակ տայի... Բայց այս բոլորի միայնակ մեղավորը դու ես:
Այժմ ի՞նչ եմ ուզում ասել ես. - խոսքս հետ չեմ առնում, բայց այդ հայհոյանքով էլ չբժշկվեցի ես. դու մի սոսկավիթխար վերք բացիր հոգուս մեջ, լայնաբերան, լայնաբերան. դու որդ դարձար իմ վերքի մեջ, և ոչ մի երկրային ու երկնային դեղով դա չի բժշկվի... Այժմ դառնաս իմ կինը - ես իսկույն կփախնեմ քեզնից, դառնաս հին Շուշիկը՝ ես կսպանեմ ինձ՝ չտեսնելու համար տանջանքների այն ծանր շղթան, որ տարիներ ի վեր ինձ կաշկանդեց...
Բայց լալիս եմ հիմա, և սրտիցս արյուն է կաթում. գնա՛, Շուշիկ, Աստված քեզ հետ, ապրիր քու երեխաների համար. ինձ մի՛ անիծիր. իմ անունս երբեք, երբեք մի՛ հիշիր և ոչ մի տեղ, և ոչ մի տեղ, ոչ մի մարդու մոտ. աղաչում եմ քեզ. ինձ թաղիր քեզ համար հավիտյան, ինձ երբեք մի՛ նայիր, ազնիվ խոսք տուր այդպես վարվելու. ես թող բոլորովին չեղած, չծնված մարդ լինեմ քեզ համար. հոգիս խոստում է, երբ մտածում եմ, որ երբեմն դու կմտաբերես ինձ. պետք չէ հիշել այն տաճարում մի ուրիշ Աստծու անուն, որին այդ տաճարը չի պաշտում, չի հնազանդվում. չպետք է այդ տաճարում ուրիշ ձոնի սեղան ու պատկեր դրվի. քու հոգու տաճարից թող ես լինեմ դուրս՝ ես օտար, չճանաչված Աստված եմ այդտեղ:

ԱՂԱՉՈԻՄ ԵՄ ՔԵԶ...
ԵՍ ԷԼ ԿՎԱՐՎԵՄ ՔԵԶ ՀԵՏ ԱՅԴՊԵՍ։
ԴՈԻ ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ՄԵՌԱ՜Ր, ՄԵՌԱՐ...
ԱՐՏԱՍՎԵԼՈՎ ՀԱՄԲՈԻՐՈԻՄ ԵՄ ՔՈԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ
ԵՎ ՃԱՄՓԱ ԸՆԿՆՈԻՄ
ՆՈՐ ԱՍՏՎԱԾ ԳՏՆԵԼՈԻ...
ԱՎԵՏԻՔ:

Ավետիք, 1904 թ

                                                                                                      1983, ՄԱՐՏԻ 28, ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Սիրելի՛ քույրիկ.
Ի՞նչ գրեմ - արցունք, տանջանք, վիշտ, հեծծանք... Թառամեցան ծաղիկները, հանգան կայծեր՛ը, ձմեռն եկավ, բուք-բորան, մառախուղ, մռայլ, անապատ, անապա՛տ առանց օազիսի, ու՞ր է երկինքը, աստղերը, ծիածանը, արշալույսը. ո՞ւր է, ո՞ւր է անդրանիկ սերը, սերը պղատոնակա՛ն, մաքո՛ւր, անարա՛տ, կուսակա՛ն... Ու՞ր է, ո՞ւր... Ես լալիս եմ, ես տանջվում.

Я вновь один, и вновь кругом
Все та же ночь и мрак унылый
И я в раздумье роковом
Стою над свежею могилой
Чего мне ждать, к чему мне жить,
К чему бороться и трудиться:
Мне больше некого любить,
Мне больше некому молиться!..

Այո՛, քույրի՛կ, այո՛, ես էլ ո՛չ ոքին չեմ սիրում, ո՛չ ոքի համար էլ չեմ աղոթում...
Սակայն, ով գիտե, կարո՛ղ էի երևակայել, որ այն, այն ծաղիկը.- որի բուրմունքից արբեցած ես տարվում էի,- թառամում է. ո՛չ, ո՛չ, չէի կարող, միթե կարո՞ղ էի, միթե կարո՞ղ էի չսիրել «նորան»։
Երբ ես հուսահատ, երբ ես մռայլ, երբ ես հիասթափված դիմում էի դեպի կորուստ, ո՞վ ինձ ձեռք տվեց, ո՛վ ինձ մխիթարեց, ո՛վ ինձ քաջալերեց, ո՛վ ինձ հույսեր խոստացավ, «նա՛», «նա՛»։
Երբ ես հոգնած կյանքից, երբ ես զզված գոյության անմիտ կռվից, երբ ես մեռցրել էի հավատս թե դեպի մարդը և աշխարհը, ո՞վ ինձ նոր աշխարհ տվեց, ո՞վ ինձ իդեալներ տվեց, ո՛վ երկինքն ու երկիրը սրտումս իջեցրեց, «նա՛», «նա՛»...
Երբ կյանքը իմ աչքում դատարկություն էր, խաղալիք էր, երբ աշխարհը կրքերի և զվարճությունների օրորոց էր, երբ աշխարհը ճահիճ էր, մարդիկ՝ գորտեր, ո՞վ ինձ ոգևորեց գիտության անվամբ. «նա՛», «նա՛»...
«Նա», «նա», «նա»՝ իմ փրկիչս էր...
Օ՜, «նա» այժմ, «նա» այժմ տանջվում է, դեռ արև չտեսած գոլորշիանում է...
Օ՜, «նրա» օրերը, երկնային օրերը համրած են։
Ձմեռն եկավ՝ «նա» ծածկվում է, «նա» թաքչում է...
Եվ ես օրհնում եմ «նորան»...
Բայց ես, ես ի՞նչ անեմ, ես ապրել եմ ուզում, ապրե՜լ. ապրել, ինչո՞ւ՝ չգիտեմ...
Ես չեմ ուզում այսպես կորչել, ոչնչանալ, ապրել եմ ուզում հանուն գիտության, գիտության, միա՛յն գիտության համար ապրել, և իմ կյանքը գիտության համար նվիրել. ես գիտության, անմա՛հ գիտության զինվոր եմ ուզում լինել...
Այսուհետ սիրո ո՛չ շող ու ցող, ո՛չ բույր ու թույր...
Խաբուսիկ աշխարհ, խորամանկ դիմակ...
Ա՜խ, եթե ես կարողանայի աղոթել աստծուն, հավատալ աստծուն՝ երջանիկ կլինեի...
Եվ մի՜թե կա երջանկություն աշխարհի մեջ. ո՛չ, ո՛չ, նա ինքնախաբեություն, ինքնամոռացություն, եսականություն է... Ա՜խ, ես թշվառ եմ, ես ապերջանիկ, չկարեկցեք ինձ վերա. ես փոքրոգի չեմ, ես հաղթված չեմ կյանքի կռվից։ Չկարեցե՛ք
Իմ վիշտը, իմ վերքը, իմ երգը թո՛ղ ձեզ չգրավե, թո՛ղ ձեզանից ևս արցունք չքամե... Մի՞թե ձեր վարդերը կարող են–պսակ լինել ի՛նձ չեմ կամենում.. չե՛մ, չե՛մ...
Իմ արցունքները կարող են ինձ համար բուսցնել «նորա» նվիրական շիրմից փշեր և մամուռ, և այդ ինձ բավական է որպես պսակ, որպես հաղթանակ...
Դո՛ւք ուրախացեք, ղո՛ւք ապրեցեք, դո՛ւք սպասեցեք դարձյալ, կյանքը ղեռ ժպիտ է տալիս է ձեզ համար, իսկ ինձ` ո՛չ...
«Նա» ձեզ համար մեռնում է, բայց ինձ համար՝ ո՛չ. «նա» միշտ կենդանի կմնա և՛ իմ սրտում, և՛ իմ երգերում, և՛ իմ աղոթքներում՝ ավելի մաքո՛ւր, ավելի սո՛ւրբ... իսկ գաղտնի տանջանքով ավելի շուտ կհասնեմ կյանքի նպատակին՝ գերեզմանին, քան թե ղուք... և հավիտյան «նա» սիրում և օրհնում է ինձ և ես՝ «նորան»։

Ավետիք

Ղուկասյան փողոցի թիվ 11 տան պատշգամբում
Ավ. Իսահակյանի ընտանիքը. տիկին Սոֆիկը, որդին` Վիգենը, հարսը` Իզաբելան. Երեվան, 1938

Ավ. Իսահակյանը կնոջ եվ որդու հետ.
Փարիզ, 1935