1000х90.jpg (78 KB)

Երևանում՝ 11:07,   29 Մարտ 2024

«Ականատեսը». 101-ամյա Սիլվարդ Ատաջյանը վերհիշում է Մուսա լեռան հերոսամարտի եւ ավանդական հարիսայի ստեղծման պատմությունը

«Ականատեսը». 101-ամյա Սիլվարդ Ատաջյանը վերհիշում է Մուսա լեռան 
հերոսամարտի եւ ավանդական հարիսայի ստեղծման պատմությունը

«Արմենպրես»-ի «Ականատեսը» հատուկ նախագիծը Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին ընդառաջ շարունակում է ներկայացնել վերապրածների կյանքի պատմությունները: Նախագծի այս շաբաթվա պատմությունը 101-ամյա Սիլվարդ Ատաջյանի մասին է:

ԵՐԵՎԱՆ, 14 ՄԱՅԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Երեւանաբնակ 101-ամյա Սիլվարդ Ատաջյանը ավստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» հանրահայտ վեպում ծավալվող իրադարձությունների եզակի կենդանի վկաներից է:   

Նրա ընտանիքը Կիլիկյան Սուեդիայի շրջանի այն հայության թվում էր, որը 1915 թվականին մասնակցել էր թուրքական ջարդարարների դեմ մղված հերոսական պայքարին: Երբ տեղի թուրքական իշխանությունները փորձել են իրականացնել հայության տարհանման հրամանը, հայերը որոշել են դիմադրություն ցույց տալ` բարձրանալով Մուսա լեռ, որտեղ եւ կազմակերպել են ինքնապաշտպանական մարտեր` 53 օր շարունակ հաջողությամբ հետ մղելով թուրքական զորեքրի հարձակումները:

«1915 թվականին քույրս, մայրս եւ տատիկս բարձրացանք Մուսա լեռը: Ես այդ ժամանակ երեք տարեկան էի: Հայրս եւ հորեղբայրս զինվորներ էին: Հայրս կարգադրեց մորս վերցնել մեզ եւ բարձրանալ լեռը»,- պատմում է Սիլվարդը:

Պատմական տեղեկանք

Մուսալեռը գտնվում է Միջերկրական ծովի ափին, պատմական Հայաստանի տարածքումԹուրքիայի եւ Սիրիայի այսօրվա սահմանագծին: Իրադարձությունըորի պատճառով մուսալեռցիներին ճանաչեց ողջ աշխարհըտեղի ունեցավ արյունալի 1915թ., երբ հայերին ոչնչացնելու թուրքական ծրագիրը սկսեց իրականացվել:

Երիտթուրքերի կառավարությունը հայերին հրամայեց լքել իրենց հողերըսակայն Մուսալեռի բնակիչները, անտեսելով կարգադրությունըորոշեցին բարձրանալ լեռան գագաթը եւ ինքնապաշտպանություն կազմակերպել: Չորս տարբեր բնակատեղիներում հաստատված ժողովուրդը կենտրոնացավ փրկության միակ ճանապարհի՝  ծովի դիմաց գտնվող Տամլաճըգում, մարտական բոլոր ուժերը ղեկավարող վարչական մարմնի ղեկավար ընտրվեց Տիգրան Անդրեասյանը, զինվորական ընդհանուր վերահսկիչ՝ Մովսես Տեր-Գալուստյանը: Նրա օգնականներն էին Սերոբ Ճերեպետճյանը եւ Տիգրան Գաթաճյանը: Ստեղծվեց նաեւ 12 հոգանոց 43 մարտախումբ: Ըմբոստ գյուղացիները չէին կարող հուսալիորեն պաշտպանել իրենց ավելի քան 115 քառակուսի կիլոմետր ընդգրկող լեռնային տարածքը, եւ կազմավորվեց երեք հարվածային խումբ, որոնց հրամանատարներն էին Եսայի Յաղուբյանը, Պետրոս Տմլաքյանը եւ Պետրոս Տուտագլյանը: Շուրջ 4,300 մուսալեռցիներ 53 օր շարունակ կատաղի կերպով դիմակայեցին թուրքական ջոկատներին: Սովը, ծարավըանդադար անձրեւները չկոտրեցին հայոց ոգին. նրանք պար էին բռնում զուռնայի ու դհոլի հնչյունների ներքոորպեսզի չսառչեն եւ բարձր պահեն հոգու արիությունըՄուսալեռցիները շուտով զինվորական նավեր նկատեցին, իրենց հերթին ֆրանսիացի նավաստիները լեռան գագաթին տեսան ծածանվող ասեղնագործ մի դրոշ հետեւյալ բառերով` «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են. օգնություն»
Ֆրանսիական եւ բրիտանական նավերը 4200 մարդ տեղափոխեցին Մուսալեռից Պորտ-Սայիդ, Եգիպտոս: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հայերին թույլ տրվեց վերադառնալ հայրենիք, սակայն 1939թ. այդ տարածքը կցվեց Թուրքիայինև նրանք ստիպված` երկրորդ և վերջին անգամ հեռացան հայրենի վայրերից: Շատերը բնակություն հաստատեցին Լիբանանում, Այնճար գյուղում, իսկ մնացածը ապաստան գտան Հայաստանում` հիմնելով Մուսալեռ գյուղը:


53 օր տեւած դիմադրությունից հետո ֆրանսիական նավի միջոցով ընտանիքը  հասնում է Եգիպտոս

Սիլվարդը հիշում է, թե ինչպես կանանց մի մասն ամուսինների կողքին էր, մյուսները`  սնունդ եւ զինամթերք էին հասցնում կռվողներին:

«Երեկոյան կանայք սովորաբար թուզ, խաղող եւ հաց էին բերում կռվողների համար: Բայց գնալով մեր ուժերը սպառվում էին…»,- անգամ տարիներ անց հուզմունքն ու արցունքները չկարողանալով թաքցնել` պատմում է 101-ամյա մուսալեռցին: Սիլվարդի  հիշողության մեջ, չնայած փոքր տարիքին, հատկապես խոր հետք են թողել ֆրանսիական նավերի` հայերին օգնության հասնելու տեսարանները: Նրանց ընտանիքը 53 օր տեւած դիմադրությունից հետո ֆրանսիական նավով հասնում է Եգիպտոս:

Պատմական տեղեկանք

 Մուսա լեռան վրա ծավալված պատմական իրադարձությունը հետագայում ոգեշնչել է ավստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելին, ով գրեց բոլոր ժամանակների համար արդիական «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը: Եվրոպայում ապրող հրեաները կարդում էին այն` կանխազգալով իրենց ճակատագիրը: Հոլոքոստի ժամանակ այդ գիրքը գետտոյի պաշտպանները ձեռքից ձեռք էին փոխանցում` որպես ներշնչանքի աղբյուր եւ նացիստների դեմ զենք վերցնելու կոչ: Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել գերմաներենով 1933 թվականին: Միայն երկու տարիների ընթացքում` 1934-1935թթ., վեպը թարգմանվել է 36 լեզուներով: Վեպը գրելիս Վերֆելն օգտագործել է ականատեսների վկայություններ, լրատվական նյութեր, ուսումնասիրել հայ ժողովրդի պատմությունը, կրոնն ու մշակույթը: 1934 թվականին ստեղագործությունն արժանացել է տարվա լավագույն վեպի միջազգային մրցանակին:

Հարիսան մուսալեռցիների համար պատմական անցյալ ունի

«Մարտերի ժամանակ սպանվում է հորեղբայրս, ում նետում են գետը: Դա պատճառ դարձավ, որ անգամ տարիներ անց հորաքույրներս ձուկ չուտեին»,- պատմում է ականատեսը:

Հինգ տարի Եգիպտոսում ապրելուց հետո Սիլվարդի ընտանիքը 1919 թվականին վերադարձել է հայրենիք: Այնուհետեւ 1939 թ-ին տեղափոխվել եւ բնակություն են հաստատել Հալեպում, իսկ ավելի ուշ` 1947 թվականին տեղափոխվել են Երեւան:

«Հալեպում մեծացանք: Հալեպում ամուսնացա 1911 թվականին ծնված Հովսեփի հետ, ով գնդապետ էր, տուն- տեղ ունեցանք, եկանք Երեւան, սակայն մեզ հինգ տարով աքսորեցին Վարդենիս»,- ժամանակագրական ստույգությունը պահպանելով` հիշում է Սիլվարդը, ով Վարդենիսում աշխատում էր որպես գորգագործ:

Վարդենիսից 1953 թ-ին Ատաջյաների ընտանիքը վերադարձել է Երեւան` Մալաթիա-Սեբաստիա վարչակա շրջանում ստանալով հողատարածք, ուր ապրում են առ այսօր:


Սիլվարդը պատմում է, որ հայրենի հողից բերված շատ պղինձներ, մեկ ձեռագործ գորգ եւ  պատմական այլ իրեր տարիներ առաջ հանձնել է Մուսա լեռան հերոսամարտի թանգարանին: Միակ հուշը, որը պահել է իր մոտ, Մուսա լեռից բերված շուրջ մեկդարյա  վաղեմության զարդատուփն է, որում պահում է ոչ թե զարդերը, այլ` փաստաթղթերը:

Մեր պատմության հերոսը նշում է, որ հարիսա կերակատեսակը մուսալեռցիների ավանդական ուտեստներից է եւ պատմական անցյալ ունի: Այն սովորաբար պատրաստում են թե ուրախ, թե տխուր արարողությունների ժամանակ: Այդ պատճառով էլ այն եփում էին քահանայի կողմից օրհնելուց հետո եւ անպայմանորեն զոհաբերված գառան մսից:

«Ես առ այսօր գառան մսից պատրաստում եմ նաեւ դոլմա, որը նույնպես շատ համեղ է»,- նշում է Սիլվարդը: Նրա դուստրը` Սիման, ավելացնում է, որ չնայած տարիքին եւ առողջական խնդիրներին` մայրը շատ հարցեր, այդ թվում նաեւ գառան մսից դոլմա պատրաստելու գործընթացը ոչ մեկին չի վստահում:

Պատմական տեղեկանք

 Սեպտեմբերի երրորդ կիրակի օրը Էջմիածնի հարեւանությամբ գտնվող Մուսալեռ գյուղում ավանդաբար տոնվում է համանուն հերոսամարտի հիշատակի օրը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շատ մուսալեռցիներ, ներգաղթելով պատմական հայրենիք, հիմնել են համանուն գյուղը, հուշարձան կանգնեցրել, եւ 1983թ-ից սկսած այստեղ Մուսա լեռան հերոս պաշտպանների պատվին ամենամյա տոնակատարություն է կազմակերպվում։ Հուշարձանի հարեւանությամբ է տեղակայված նաեւ Մուսա լեռան հերոսամարտի թանգարանը: 

 Հարիսա եփելն ունի իր խորհուրդը. պաշարված մուսալեռցիները ցորեն ու այծի միս են ունեցել ու դրանով են սարքել ապուրը, հարելու գործընթացն էլ՝ «Հարիր սա», հետագայում դրա անվանումն է դարձել։ Բայց, քանի որ ամենամյա տոնակատարություններում հարիսան որպես մատաղ է ժողովրդին հրամցվում, ապա եւ պատրաստվում է գառան մսով։ Ամեն տարի` սեպտեմբերի երկրորդ կեսին, երախտապարտ սերունդները հավաքվում են այստեղ` ավանդական հարիսայով, զուռնա - դհոլով, մարտական շուրջպարով ու ազգային արժանապատվության զգացումով նշելու հերոսամարտի տարելիցը եւ հարգելու քաջի մահով ընկած հերոսների հիշատակը: Այստեղ` հուշակոթողի կողքին, բլրի ստորոտում, հանգրվանում են նաեւ արցախյան գոյամարտում զոհված մուսալեռցիների շիրիմները: 

 Տարիներ անց անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը` 101-ամյա Սիլվարդը նշում է, որ հույսը չի կտրում, քանի որ հույսով ապրելը բնորոշ է հային: «Լրաբերը շատ եմ լսում, եւ բոլորին ասում եմ, որ նայեն, որպեսզի իմանան, թե աշխարհում ինչ  է  կատարվում: Ես անգրագետ եմ, բայց ուղեղս աշխատում է»,- զրույցի ընթացքում կես կատակ, կես լուրջ նկատում է պատմության հերոսուհին` հավելելով, որ իր կանխատեսմամբ դեռ հինգ տարի ունի ապրելու:

 Նա առանձնակի սեր է տածում ծաղիկների հանդեպ, որոնք տնկել եւ խնամում է սեփական ձեռքերով:

«Երբ հիվանդացա, անգամ հիվանդանոցում տղայիս ասացի` ծաղիկներս չչորացնեք»,- շեշտում է ցեղասպանության դաժանությունների միջով անցած Սիլվարդը, ով իր տեղաշարժման համար նախատեսված հատուկ հարմարանքից օգտվելով` չզլացավ մեզ ներկայացնել տան բակում աճող բոլոր այն ծաղկատեսակները, որոնց խնամքն ուրիշ ոչ մեկին չի վստահում: 

Սիլվարդն ունի 3 տղա, մեկ աղջիկ, 7 թոռ եւ 12 ծոռ: 

Հեղինակ Տաթեւիկ Գրիգորյան

Լուսանկարները` Սամվել Բերքիբեկյանի


Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում


Այս թեմայով





youtube

AIM banner Website Ad Banner.jpg (235 KB)

Բոլոր նորությունները    


Digital-Card---250x295.jpg (26 KB)

12.png (9 KB)

Գործակալության մասին

Հասցե՝ Հայաստան, 0002, Երեւան, Սարյան փող 22, Արմենպրես
Հեռ.՝ +374 11 539818
Էլ-փոստ՝ [email protected]