ԵՐԵՎԱՆ, 29 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: «Պատմական Աղվանքի ուտի ժողովրդի վերածնունդ» հասարակական կազմակերպության նախագահ Սուսաննա Աբրահամյանն «Արմենպրես»-ի հետ զրույցում անդրադարձել է հայ և ուտի ժողովուրդների պատմական ընդհանրություններին, հոգևոր-մշակութային սերտ կապերին ու մեկնաբանել Ադրբեջանի կողմից Դադիվանքում ուտի հոգևորական նշանակելու հանգամանքը:

-Տիկին Աբրահամյան, հինավուրց ժամանակներից ուտիները ապրում էին հայ ժողովրդի կողքին: Նրանց միջև զարգացել էին շատ սերտ մշակութային և հոգևոր կապեր: Հայտնի է նաև, որ ուտիները Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են: Տիկին Աբրահամյան, որպես Հայաստանի ուտիների համայնքի ղեկավար, խնդրում ենք մեզ պատմել Հայաստանում ապրող ուտիների և նրանց պատմության մասին:

-Ուտիները Կովկասի ամենահին բնիկ ժողովուրդներից են՝ քրիստոնյա հավատացյալներ, Կովկասյան Ալբանիայի նյութական և հոգևոր մշակույթի պատմության անմիջական ժառանգորդներ, որոնք ժամանակին գոյություն ունեին ժամանակակից Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում ՝ հյուսիսային Դաղստանում: Ուտի ժողովրդի պատմությունը հասնում է հնագույն ժամանակներ: Ուտիների նախնիների՝ ուտիացիների մասին առաջին տեղեկությունները հայտնաբերվել են հին հույն պատմաբան Հերոդոտոսի  հայտնի «Պատմության» մեջ (մ.թ.ա. 5-րդ դար), հին հույն գրող Ստրաբոնի «Աշխարհագրության» մեջ Կասպից ծովի և Կովկասյան Ալբանիայի նկարագրությունը, հռոմեացի հեղինակ Պլինիոսի (մ.թ.ա. 1-ին դար), Կլավդիոս Պտղոմեոսի (2-րդ դար), Գայոս Պլինիոս Սեկունդոսի (1-ին դար) և շատ այլ հին հեղինակների գործերում:

Ուտիները Կովկասյան Ալբանիայի  ստեղծողներից էին, որը որպես միասնական պետություն զարգացավ մ.թ.ա. 2 -րդ դարում: Այդ պետությունը միասնական թագավորության մեջ միավորեց 26 ցեղերի՝ լեզգիներին, ցախուրներին և մյուսներին, որոնք այժմ ապրում են իրենց պատմական հայրենիքում: Կովկասյան Ալբանիայի հին պատմության մասին են վկայում նաև Ադրբեջանի տարածքում հայտնաբերված ու նրա թանգարաններում ներկայացված նմուշները: Կովկասյան Ալբանիայի մայրաքաղաք Կապաղակը գտնվում էր ուտիների պատմական  հայրենիքի տարածքում: Կապաղակի մասին հիշատակել են հին պատմաբաններ Պլինիոսը և Պտղոմեոսը: Քաղաքը գոյություն ուներ ավելի քան 1800 տարի, որից 600 տարի Կապաղակ Կովկասյան Ալբանիայի մայրաքաղաքն էր: Կապաղակից 15 կիլոմետր հեռու Նիջ գյուղն է, որտեղ առայսօր ապրում են ալբան-ուտիների հետնորդները: Ուտիների պատմությունն անքակտելիորեն կապված է հայ ժողովրդի պատմության հետ: Ալբանացի ուտիները 450 թվականին մասնակցեցին Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած ազգային-ազատագրական ապստամբությանը: Ուտի ժողովրդի նշանավոր դեմքերից, ովքեր մասնակցել են հայ ազգային-ազատագրական պատերազմների, եղել են՝ Սարգիս Կուկունյանը Սարդարապատի ճակատամարտի հերոս, գեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյանը, հայտնի պատմաբան և գրականագետ Նիկողոսովը: Ուտիները, որոնք ապրել են ոչ վաղ անցյալում՝ Վարդաշենում, Կուտկաշենի շրջաններում, Բաքվում և Ադրբեջանի այլ բնակավայրերում, ինչպես 1918-1920-ականների կոտորածների, այնպես էլ՝ 1988-1992 թվականներին, Ադրբեջանում տեղի ունեցած հայտնի իրադարձությունների ժամանակ, կիսելով ադրբեջանահայության ճակատագիրը տեղափոխվել են Հայաստան՝ ստանալով փախստականի կարգավիճակ: Շատ ուտիներ տեղափոխվեցին Ռուսաստան՝ Մոսկվա, Կրասնոդար, Ռոստով, Ստավրոպոլ և Ռուսաստանի այլ քաղաքներ ՝ ամենուր ստեղծելով իրենց համայնքները: Հայաստանում, որը դարձավ ուտիների երկրորդ տունը, նրանք բնակություն հաստատեցին մասնավորապես Տավուշի մարզի գյուղերում՝ Պտղավանում, Բագրատաշենում, Հաղթանակում և այլուր: Այստեղ նրանք, ապրելով հայերի մեջ սիրով և ներդաշնակությամբ, ստեղծել են իրենց սեփական համայնքը, որը ուտիներին հնարավորություն է տվել ուսումնասիրել իրենց ավանդույթները, պատմությունը, մայրենի լեզուն, կազմակերպել՝ հանդիպումներ և մշակութային միջոցառումներ, համերգներ, հանդիպումներ հայրենակիցների հետ Հայաստանից, ինչպես նաև Ռուսաստանից, Վրաստանից և այլ երկրներից՝ տեղում ներքին խնդիրները լուծելու համար: Համայնքի հանդիսավոր բացման կապակցությամբ 2018-ի դեկտեմբերի 23-ին Բագրատաշենում տեղի ունեցավ մշակույթի նախարարության կողմից հովանավորվող առաջին միջոցառումը՝ համերգային ծրագրով, որին հրավիրվել էին հայտնի ալբանացի պատմաբաններ, ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ: Միջոցառումը ոգեշնչեց համայնքի անդամներին` խրախուսելով նրանց սովորելու իրենց մայրենի լեզուն, ինչը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում աշխարհում:

Ըստ ժամանակակից լեզվաբանության, ալբաներենը ժամանակակից ուտի լեզվի նախնին էր: Ըստ Հին աշխարհի պատմության հեղինակների և  հայկական սկզբնաղբյուրների՝ ներառյալ Մովսես Կաղանկատվացին, Ալբանիայում հոգևոր պաշտամունքի լեզուն եղել է հին հայերենը: Ալբանական այբուբեն է ստեղծել Մեսրոպ Մաշտոցը՝  ալբանացի թարգմանիչ Բենիամինի  միջոցով, որը խոսում էր և՛ ալբաներեն, և՛ հայերեն: Դվինում հոգևորականների  Առաջին խորհրդի (506թ.) նյութերի տվյալներից դատելով, 6-րդ դարում ալբաներենը ալբանական եկեղեցու պաշտոնական լեզուն էր: Արաբների կողմից Կովկասյան Ալբանիայի նվաճմամբ ավարտվեց պետության միասնությունը, ընդհատվեց նրա զարգացման բնականոն ընթացքը, սկսվեց տեղական ցեղերի, այդ թվում ՝ ուտիների ապաէթնիկացման գործընթացը, բնակության տարածքն ու նրանց թիվն աստիճանաբար սկսեց նվազել:

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Ադրբեջանի իշխանությունների ՝ Դադիվանքի հինավուրց հայկական վանքում ուտի հոգևորական նշանակելու փորձերը, և ընդհանրապես, Լեռնային Ղարաբաղի հայկական եկեղեցիների և վանքերի սեփականության խեղաթյուրման փորձերը և հայկական կրոնական ժառանգությունը «ալբանացնելու» փորձերը:

-Հարցին պատասխանելուց առաջ՝ կրկին պետք է անդրադառնալ ուտիների պատմությանը: Անդրկովկասի երկրների՝ Բյուզանդիայից գաղափարական տարանջատման քաղաքականության շնորհիվ, արաբական խալիֆի որոշմամբ, ալբանական եկեղեցին 705 թվականին անցավ հայկական եկեղեցու վերահսկողության տակ և դարձավ նրա ինքնավար մաս, իսկ հայերենը՝  պաշտոնական լեզու: Ըստ Կամիլլա Տրևերի՝ 7-րդ դարից հետո Ալբանիայում հին հայերենը դարձել է եկեղեցական արարողությունների լեզու:

Կովկասյան Ալբանիան իր քրիստոնեացման ժամանակ զբաղեցնում էր ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքը Քուռ գետից հյուսիս մինչև Շաքի-Կապաղակի Դերբենտի դարպասը, որը հենց այն տարածքն էր, որտեղ տարածվեց ուտիների քրիստոնեական մշակույթը: Տեղական ավանդույթը կապում է այս տարածաշրջանում քրիստոնեության տարածումը Եղիշե առաքյալի քարոզչության հետ, որը, ըստ ենթադրությունների, ձեռնադրվել է Երուսաղեմի առաջին պատրիարքի ՝ Հակոբոս առաքյալի կողմից: Եղիշե Առաքյալին են վերագրում Գիշայում եկեղեցի կառուցելը: Սա հենց այն տարածքն է, որտեղ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը կային և մասամբ մնացել էին տասնյակ եկեղեցիներ, վանքեր և այլ սրբավայրեր՝ նվիրված նրա քարոզչական գործունեությանը և կրում էին նրա անունը: Վարդաշենում (այժմ ՝ Օղուզ), մեծ անվանումով վանք կա՝ Սուրբ Էլիշա Կալա-Գերգեց. Վարդաշենի մեծ գերեզմանոցում կա փոքրիկ Կիցկե-Գերգեց եկեղեցի, որը, ըստ լեգենդի, նվիրված է Սուրբ Եղիշեի եղբոր հիշատակին: Վարդաշենից ընդամենը երեք կիլոմետր հեռավորության վրա, հայկական Շալե գյուղից ոչ հեռու, հայկական վանքի մոտակայքում, կարելի է տեսնել մի խարխուլ եկեղեցի, որը, ըստ ավանդության, կառուցվել է սուրբ Եղիշեի ձեռքով: Տեղաբնիկ ուտիների պաշտամունքային վայրերից է Սբ Եղիշե եկեղեցին Նիջում, որը ավանդույթի համաձայն կառուցվել է նրա աշակերտներից մեկի մասունքների տեղում: Սուրբ Եղիշեի առասպելն առաջացել է 7-րդ դարում՝ ի հակակշիռ՝ Թադևոս առաքյալի: Հետագայում այն ալբան-ուտիների հետնորդներին հնարավորություն տվեց մատնանշել իրենց տարբերակիչ առանձնահատկությունները կրոնի հարցում: Ֆրանսիացի բանասեր, կովկասագետ գիտնական Ժան-Պիեռ Մահեի կարծիքով, կան մի շարք խնդիրներ, որոնք թույլ չեն տալիս այս ավանդությունը դիտել որպես ուղղակի լեգենդ: Դադիվանքի հիմնադրման գործը վերագրվում է Թադևոս առաքյալի աշակերտին (ավանդության համաձայն՝ եկեղեցին հիմնվել է Քրիստոսի առաքյալներից Թադևոսի հետևորդ Դադեի կողմից 1-ին դարում-խմբ.): Այսպիսով, ըստ Հրանուշ Խառատյանի, մերժելով Սուրբ Թադևոսին և նրան հակադրվելով Սբ Եղիշեին՝ ալբանական եկեղեցին ժխտում է կապը Դադիվանքի հետ:

Դրան զուգահեռ՝ ուտիները, որոնք բոլոր դարերում հանդիսացել են Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ, ապրելով իրենց պատմական հայրենիքում, լինելով Ադրբեջանի քաղաքացիներ, չեն կարող իրենց ճանաչել որպես ՀԱԵ հետևորդներ: Հայ Առաքելական եկեղեցին օրինական իրավունք ունի արգելել ալբանացի հոգևորականների կողմից Դադիվանքում կրոնական ծիսակատարությունների անցկացումը: