Հայաստանում պետք է ձևավորել մի համակարգ, որի պարագայում հարկային օրենսդրության խախտումը կլինի չարդարացված ռիսկ. տնտեսագետ

Հայաստանի գործարար հանրության մի մասը միանշանակ չի ընդունել շրջանառության հարկը ավելացված արժեքի հարկով փոխարինելու վերաբերյալ կառավարության որոշումը: Դրա վերաբերյալ հնչում են տարբեր, երբեմն, իրարամերժ կարծիքներ:

«Արմենպրես»-ի թղթակիցը հրատապ այս թեմայի շուրջ զրուցել է տնտեսագետ Արմեն Քթոյանի հետ: 

- Ըստ Ձեզ, ինչո՞վ են պայմանավորված շրջանառության հարկը ավելացված արժեքի հարկով փոխարինելու կապակցությամբ բողոքները:

- Շրջանառության հարկը ենթադրում է ավելի պարզեցված հարկային ռեժիմ, հետևաբար ավելի հեշտ հարկային վարչարարություն: Դա կարևոր է հատկապես փոքր տնտեսվարողների համար, որոնք չունեն համապատասխան հաշվողական կարողություններ, ինչպես նաև ֆինանսական հնարավորություններ՝ այս գործառույթն արտապատվիրակելու և հաշվապահ ներգրավելու համար: Որպես կանոն՝ տնտեսվարողները կարողանում են ինքնուրույն հաշվարկել շրջանառության հարկը, բայց ավելացված արժեքի հարկի (ԱԱՀ) դեպքում դա անելն արդեն խնդրահարույց կլինի: 

-ԱԱՀ-ի ներդրումը վարչարարության բարդացումից բացի նաև հարկային բեռի ա՞ճ է ենթադրում:

- Կառավարությունն այս փոփոխությունը հիմնավորում է հարկային արդարության վերականգնման անհրաժեշտությամբ: Սակայն, շատերի համար դա այդքան էլ միանշանակ չէ: Միանշանակ չէ նաև այն պնդումը, որ ԱԱՀ-ի պարագայում հարկային բեռը 2.5-3 անգամ ավելի մեծ է, քան շրջանառության հարկի դեպքում: Այստեղ հաշվարկների ընդհանուր տրամաբանության տարբերություն և չափերի համեմատության խնդիր կա: Օրինակ, խոշոր ընկերության համար, հաշվի առնելով տնտեսական ավելի արդյունավետ գործունեություն իրականացնելու նրա հնարավորությունը, միգուցե ավելի տանելի է հարկային մեծ բեռը: Մինչդեռ, շրջանառության հարկի ռեժիմով աշխատող սուբյեկտների պարագայում բազմաթիվ շերտեր, սեգմենտներ կան: Ասենք, կան ընկերություններ, որոնք նոր են հիմնադրվել և նրանց համար նախընտրելի է սկզբնական շրջանում աշխատել ավելի հեշտ ռեժիմով: Կան նաև ընկերություններ, որոնք փոքր չափերից ելնելով, չունեն բարձր շահութաբերություն, ծախսերն էլ շատ են, հետևաբար՝ նույնիսկ հարկային փոքր բեռը նրանց համար նշանակալի է: 

- Սակայն, կառավարությունը նշում է, որ համապատասխան փաստաթղթավորման ապահովման դեպքում տնտեսվարողները հակառակը՝ ավելի քիչ հարկ կվճարեն:

- Սա էլ միանշանակ չէ, որովհետև կան ոլորտներ, որոնցում մեծագույն ցանկության դեպքում անհնար է ապահովել պահանջվող փաստաթղթավորումը: Օրինակ, կան գործունեության տեսակներ, որոնք, ըստ էության, հարակից ծախսեր չեն նախատեսում՝ հիմնված են աշխատավարձի վրա: Ստացվում է, որ գործունեության այդ տեսակներն իրականացնողները հայտնվելու են ԱԱՀ-ի ավելի բարձր հարկային բեռի տակ, քան նույն գործառույթը՝ որպես վարձու աշխատող որևէ ընկերությունում կատարելու դեպքում: Այսինքն, այստեղ շերտերը բազմաթիվ են:

Մյուս կողմից՝ իհարկե, արդարացի են նաև կառավարության ներկայացրած այն փաստարկները, որ խոշոր ձեռնարկատերերը, մասնատելով իրենց բիզնեսը, այն տեղափոխում են շրջանառության հարկի դաշտ: Կամ, ասենք, որոշակի գործունեություն իրականացնողներ գրանցվում են որպես անհատ ձեռնարկատերեր (ԱՁ) և այդ կարգավիճակով են ծառայություն մատուցում՝ դրանով իսկ հարկվում են շրջանառության հարկով և վճարում են ավելի քիչ հարկ, քան այն 20 տոկոս եկամտային հարկը, որը պետք է վճարեին իրավաբանական այլ կարգավիճակ ունենալիս: Կամ գործունեության շատ տեսակներ կան, որոնք իրականացվում են միկրոբիզնեսի ռեժիմով, բայց ի սկզբանե չեն կարող այդքան ցածր շրջանառություն ունենալ:

Այդ ամենը կա: Բայց մյուս կողմից՝ այնքան էլ ճիշտ չէ նման ոլորտներն ընդհանրապես միկրոբիզնեսի դաշտից հանելու մոտեցումը: Օրինակ, Երևանում վարսավիրական գործունեությունն, այո, չես կարող միկրոբիզնես դիտարկել, բայց որևէ գյուղական բնակավայրում գործող վարսավիրանոցը չի կարող ունենալ միկրոբիզնեսի համար սահմանված չափը գերազանցող շրջանառություն: Այսինքն, տվյալ ոլորտը միկրոբիզնեսի դաշտից հանելը մի կողմից խնդրի լուծում է, բայց, միաժամանակ, հարվածում է բազմաթիվ այլ սուբյեկտների շահերին, որոնք իսկապես ունեն ավելի քիչ հարկ վճարելու կարիքը: 

Այսպիսով, ցանկալի կլիներ, որ այս փոփոխություններն ավելի թիրախային և հիմնավորված լինեին: Դա հնարավոր կլիներ, եթե ավելի մանրամասն ներկայացվեր շրջանառության հարկ վճարող շուրջ 50 հազար հարկատուների ամբողջ սեգմենտը, որպեսզի մոտավորապես պարզ լիներ, թե ինչպիսի հարկատուներ կան, դրանցից քանիսն են խուսափում հարկերը վճարելուց, քանիսն են իսկապես նոր հիմնված ընկերություններ կամ քանիսն են գործում գյուղական բնակավայրում և իսկապես ունեն շրջանառության հարկի դաշտում գործելու կարիք: Ըստ այդմ էլ՝ կարելի էր սահմանել կանխարգելիչ դրույքաչափեր:

Տարբերակներ շատ կան: Կառավարությունն առաջնորդվել է միջինացման սկզբունքով՝ ստեղծել է միջին գնահատական և կիրառել մոտեցումը: Դա հարվածում է միջինից վատ վիճակում գտնվողներին: Միջինից լավ վիճակում գտնվողների պարագայում սա, գուցե, արդարացված մոտեցում է:

- Ստացվում է, որ անպարտաճանաչ որոշ տնտեսվարողների պատճառով կիրառվում է համահարթեցմա՞ն միջոց: 

- Այդ հանգամանքը ևս կա: Հնարավոր է, օրինազանց կամ զարտուղի եղանակներով հարկային օպտիմալացում կատարող սուբյեկտները շատ են, բայց քիչ չեն նաև նրանք, ովքեր իսկապես ունեն ավելի ցածր դրույքով հարկվելու կարիքը: Տեսեք, շատ ենք խոսում այն մասին, որ փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությունը (ՓՄՁ) լուծում է սոցիալական լրջագույն խնդիր, տնտեսությանը հաղորդում է կենսունակություն և լրացուցիչ ճկունություն: Ժամանակին շրջանառության հարկը ներդրվել էր համակարգը պարզեցնելու նպատակով, որովհետև ՓՄՁ-երը չունեին բարդ հաշվարկ կատարելու, իսկ հարկային մարմինը՝ հսկողության բարդ գործիքներ կիրառելու կարողություն: Չեմ կարծում, որ այդ առումով հիմա իրավիճակը որակապես փոխվել է:

Համամիտ եմ, որ փաստաթղթաշրջանառությամբ թափանցիկ աշխատելը կարևոր է, բայց պետք է փորձել կիրառել նաև այլ մեխանիզմներ: Այս բարեփոխումն ինքնին կարևոր է, քանի որ պետք է փորձել լուծել չարաշահումների խնդիրը: Սակայն խնդիրը համահարթեցման սկզբունքով լուծելը ճիշտ մոտեցում չեմ համարում: Այն, գուցե, որոշակիորեն կրճատի չարաշահումների քանակը, բայց ավելի մեծ կլինի այն սուբյեկտների թիվը, որոնք կտուժեն:

- Կա՞ն խնդրի լուծման այլ, այսպես կոչված, ունիվերսալ տարբերակներ:

- Շատ կարևոր է մարդկանց հետ զրուցելը, տարբեր կարծիքների վրա հիմնված որոշումներ կայացնելը: Իսկ հիմա ստացվում է, որ որոշում է կայացվում, հետո մարդիկ սկսում են բողոքել, և իրավասուներն այդ բողոքների հիմման վրա որոշում են սրբագրել իրենց իսկ նախորդ որոշածը: Մինչդեռ, մինչև իրավակարգավորումն ընդունելը կարելի է ոլորտում ներգրավված մարդկանց հետ ավելի խորքային վերլուծություն իրականացնել:

- Այնուհանդերձ, ի՞նչ է հուշում միջազգային փորձը՝ կա՞ օպտիմալ տարբերակ, որը կարող ենք ընդօրինակել կամ տեղայնացնել:

- Տարբերակներ կան: Մշակված են մեխանիզմներ, որոնք թույլ են տալիս կանխել այն խնդիրները, որոնք Հայաստանում համարվում են մարտահրավեր: Ինչպես, օրինակ, շրջանառության հարկից օգտվելու նպատակով բիզնեսի մասնատումն է: Բայց, արտասահմանում փաստաթղթավորման պահանջի կատարել-չկատարելը չեն կապում հարկային պարտավորությունների բեռի հետ: Տնտեսվարող մի կողմը ցանկացած պարագայում պարտավոր է փաստաթուղթ ներկայացնել, մյուս կողմն էլ՝ ընդունել այն:

Այնտեղ նաև դիտարկվում է հարկատուի անմեղության կանխավարկածը: Ելնում են նրանից, որ միջին վիճակագրական հարկատուն չի փորձում շրջանցել օրենքը: Մինչդեռ, Հայաստանում տարիներ շարունակ առաջնորդվում են այն մոտեցմամբ, որ հարկատուն պոտենցիալ օրինազանց է, որի գործողություններն անհրաժեշտ է ամեն կերպ կանխել: Իսկ շատ երկրներում համարում են, որ պարզապես անիմաստ է, արդյունավետ չէ բոլոր ռեսուրսները կենտրոնացնել՝ տնտեսվարողների 1-2 կամ, նույնիսկ, 5 տոկոսի չարաշահումները հայտնաբերելու համար: Հակառակը՝ պետք է ընդունել, որ այդ չարաշահումները կան և կլինեն, բայց դրանց վրա ռեսուրս ծախսելու փոխարեն անհրաժեշտ է ռիսկերի կառավարման մեթոդների կիրառմամբ իրականացնել հսկողություն: Տնտեսվարողներն էլ գիտեն, որ որոշակի ժամանակահատվածում իրենց մոտ խախտումների սահմանված քանակի հայտնաբերման դեպքում կկիրառվեն այնպիսի տույժեր և տուգանքներ, որոնք պարզապես անիմաստ կդարձնեն խախտումից գոյացած պոտենցիալ օգուտները: Այսինքն, Հայաստանում պետք է ձևավորել մի համակարգ, որի պարագայում հարկային օրենսդրության խախտումը կլինի չարդարացված ռիսկ: