Որոշեցի շարունակել գիտությամբ զբաղվելու ընտանեկան ավանդույթը. 10 հարց գիտնականին

ԵՐԵՎԱՆ, 4 ՄԱՅԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարի տեղակալ Կարեն Թռչունյանը երիտասարդ խոստումնալից գիտնական է՝ կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր։ Նա միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում տպագրված 50-ից ավելի հոդվածների հեղինակ և համահեղինակ է: Իր կատարած աշխատանքներին հղումների քանակը մոտավորապես 1300-ի սահմանում է, Հիրշի ինդեքսը (h-index) տատանվում է 21-23-ի տիրույթում՝ կախված շտեմարաններից՝ Google Scholar, Web of Sciences, Scopus: Կարեն Թռչունյանը Հայաստանի գիտության և տեխնոլոգիաների հիմնադրամի (FAST) գիտնականների աջակցման ADVANCE դրամաշնորհային ծրագրի մասնակիցներից է և ներգրավված է կենսատեխնոլոգիաների ուղղությամբ իրականացվող հետազոտական նախագծում:

Ինչպե՞ս գիտությամբ զբաղվելու որոշում կայացրիք:

Ես ժամանակին ուզում էի դառնալ ավիակոնստրուկտոր. փոքր ժամանակ շատ էի սիրում ինքնաթիռներ ու դրանց հետ կապված ամեն ինչ: Ներկայում նույնպես սիրում եմ ուսումնասիրել ինքնաթիռները։ Մայրական ու հայրական կողմից մենք գիտական մեծ ավանդույթներ ունենք, և ես ներկայացնում եմ գիտնական գերդաստանների երրորդ սերունդը: Ես էլ որոշեցի շարունակել նրանց գործը: Հայրական պապիկս՝ Համբարձում Թռչունյանը, աշխատել է Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտում (հայտնի Մերգելյանի ինստիտուտում), Ռուսաստանից Հայաստան էր տեղափոխվել Սերգեյ Մերգելյանի ու այլ ընկերների հետ և դարձել որոշակի գիտական ուղղությունների հիմնադիրներից մեկը ինստիտուտում: Մյուս պապիկս՝ Վելլեր Վասիլյանը, եղել է առաջին կենսաֆիզիկոսը, ով պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսությունը Հայաստանում, հետաքրքրական է, որ ես էլ եմ սովորել և ավարտել Կենսաբանության ֆակուլտետի կենսաֆիզիկայի բաժինը: Նա երկար տարիներ ղեկավարել է Բույսերի պաշտպանության գիտահետազոտական ինստիտուտը, զբաղվել է վնասատուների դեմ կենսաբանական պայքարի արդյունավետ միջոցների ստեղծմամբ:

Հետաքրքիր օրինաչափություն կա, պարզվում է՝ այն հետազոտությունները, որն իրականացնում ենք, այս կամ այն կերպ կապված են երկու պապերիս գիտական գործունեության հետ: Մեկը գյուղատնտեսական ուղղվածության է, ստացվեց, որ մայրական պապիս ուղղությունն եմ վերցրել, մյուս պապս էլ քիմիկոս էր, ուսումնասիրում էր որոշակի մետաղների ու ջրածնի փոխազդեցությունը: Ստացվեց, որ երկու ուղղություններն իմ մեջ միավորվեցին, ինչը լիովին պատահաբար է տեղի ունեցել:

Դուք ընտանիքում ունեցել եք գիտությամբ զբաղվող անձի կերպարը, ինչպիսի՞ն եք պատկերացրել գիտնականին:

Գիտնական դառնալու համար պետք է շատ սիրես այն, ինչով զբաղվում ես: Գիտնականի կերպարը մեր ընտանիքում մարմնավորում էր հայրս՝ Արմեն Թռչունյանը, որը նույնպես կենսաբան էր և ստեղծել է մեծ գիտական դպրոց, որը ներկայում շարունակում են իր աշակերտները, որոնցից մեկն էլ ես եմ։ Գիտնականն ինձ համար մարդ է, ով նոր հայտնագործություններ է իրականացնում, իր մտավոր ծանր աշխատանքով օգուտ տալիս մարդկությանը, միջազգային կապեր ստեղծում, այցելում այլ երկրներ, կիսվում իր փորձով, մասնակցում նաև գիտական բանավեճերի: Այդ առումով ես էլ բավականին բարդ ուղի եմ անցել. գիտական բանավեճերում պետք է կարողանաս ապացուցել ու փաստերով ներկայացնել քո տեսակետը, իսկ կան մարդիկ, ովքեր աշխարհահռչակ գիտնականներ են, ու դու պետք է քո տեսակետն իրենց առջև ապացուցես, իրենք էլ ընդունեն: Այդպիսի մի բարդ ուղի եմ պատկերացրել:

Նմանատիպ օրինակ կհիշե՞ք:

2010 թվականին մեր գիտական խումբն ապացուցել էր, որ աղիքային ցուպիկում հիդրոգենազ ֆերմենտը դարձելի է և կարող է աշխատել երկու ուղղություններով: Այդ ժամանակ աշխարհի տարբեր գիտահետազոտական խմբեր ցույց էին տվել, որ նշված ֆերմենտն աշխատում է մեկ ուղղությամբ և չէին ուզում ընդունել փաստը: Մեր հետազոտական տվյալները ֆերմենտի դարձելիության մասին կենսաբանության, կենսաքիմիայի մեջ կարևոր իրադարձություն էր: Առաջին անգամ գնացի Գերմանիա հետազոտական դրամաշնորհով, ու այնտեղի իմ ղեկավարին՝ պրոֆեսոր Գարի Սովերսին, ով շատ հայտնի մասնագետ է և իր ամբողջ կյանքը նվիրել է այդ ֆերմենտների հետազոտությանը, ներկայացրեցի մեր բացահայտումը: Ինչ-որ մեկը գալիս է Հայաստանից ու ասում՝ մենք էլ հակառակ բանն ենք ապացուցել, իհարկե, դա ոչ թե անտագոնիստական բացահայտում էր, այլ լրացում էր արդեն եղած գիտելիքի: Ղեկավարի մեծությունը կայանում է նրանում, որ ոչ թե անընդհատ անտագոնիզմի վերածի, այլ ընդհակառակը՝ ընդունի այն որպես լրացում ու մտածի այդ գիտելիքն ավելի խորացնելու ուղղությամբ: Նա, իհարկե, ի ուրախություն մեզ, ընդունեց դա: Մենք երկար ժամանակ է, որ համագործակցում ենք, ու մեր մոտեցումներն ընդունվել են ինչպես իր, այնպես էլ աշխարհի այլ հայտնի գիտնականների կողմից: Մեր գիտական ուղղություններով աշխարհում կան լուրջ մասնագետներ. Մայքլ Ադամսը՝ ԱՄՆ Ջորջիայի համալսարանից, Գարի Սովերսը՝ Գերմանիայի Մարթին Լյութերի անվան Հալլե-Վիթենբերգի համալսարանից, Ռուդոլֆ Տաուերը՝ Ֆրանկֆուրտի Մաքս Պլանկի ինստիտուտից, ու շատ այլ գիտնականներ, ում հետ մենք զրուցել ենք ու, կարելի է ասել, թուղթ ու գրիչով, գրատախտակի մոտ փորձել ենք հասկանալ իրենց մոտեցումները, նրանք էլ՝ մերը: Եվ ի ուրախություն մեզ՝ նրանք ընդունել են մեր ապացույցները և մոտեցումները, ինչին հասնելը շատ բարդ է, քանի որ դու մեծ երկրի ամենալավ լաբորատորիաներից մեկի անդամ չես, որ հավանականությունը մեծ լինի, որ դու ճիշտ կլինեիր: Բայց ասում ենք, չէ, ի վերջո գիտելիքը հաղթում է: Եթե դու ճիշտ ես, թեկուզ երկարատև դժվարությունների միջով անցնելով, հասնում ես արդյունքի: Իհարկե, հնարավոր են նաև դեպքեր, երբ դու հասնում ես արդյունքի, բայց չեն ընդունում, թեկուզ և նախանձախնդրությունից ելնելով, որովհետև գիտության մեջ էլ կա շատ մեծ մրցակցություն:

Ամեն դեպքում՝ ես սիրում եմ նմանատիպ գիտական բանավեճերը, որովհետև դրանից է ծնվում քո ճիշտը: Բանավեճերը երբեմն թեժ են լինում, բայց ինչո՞ւ է բանավեճ ծավալվում, որովհետև գիտության մեջ ասելիք ունես:

Ի տարբերություն հարցազրույցների այս շարքի մյուս գիտնականների՝ Դուք նաև պետական պաշտոն եք զբաղեցնում: Ինչպե՞ս եք համատեղում:

Բնագիտական կրթությունն ու գիտնական լինելը օգնում է վստահություն ու ազատություն ձեռք բերել: Ինչո՞ւ, որովհետև գիտությունն ու այն համակարգը, որի միջով անցել ես, քեզ տալիս են թևեր և ուժ՝ ունենալու ձևավորված կարծիք, կառավարման տեսանկյունից ոչ կամ այո ասելու կարողություն: Ես համակարգում եմ բարձրագույն կրթության ոլորտը, որի վերաբերյալ ձեռք բերած իմ գիտելիքն ու փորձառությունը կիրառում եմ ամենօրյա մարդկային ու գործնական շփումներում:

Պետական պաշտոնում զբաղվածությանս զուգահեռ՝ գիտությամբ զբաղվելու ինտենսիվությունն ընկել է, բայց շարունակում եմ գիտական գործունեությունս երբեմն հանգստի ժամանակի հաշվին և այս ընթացքում էլ տպագրել եմ և շարունակում եմ տպագրել գիտական հոդվածներ: Գիտությամբ զբաղվելը ես զուտ աշխատանք չեմ դիտարկում, այլ իմ կողմից կա մեծ ցանկություն դա անելու: Երբ որոշակի ուղի ես անցնում, ձևավորվում են ակնկալիքներ ոչ միայն տեղական, այլև միջազգային մակարդակում: Հետևաբար, գիտական նոր արդյունքներ գրանցելու հարցում շատ հետևողական եմ, քանի որ մեր խումբն աշխարհում ունի իր ուրույն տեղը, և բոլորը սպասում են մեզնից նոր հետազոտություններ և նոր արդյունքներ:

Ո՞րն է Ձեզ ամենաշատը տպավորած բացահայտումը Ձեր ոլորտում:

Իմ կուռքը Նոբելյան մրցանակակիր Պիտեր Միտչելն է, որովհետև նա այս կյանքի հիմնական սկզբունքի բացահայտողներից մեկն է: Իր բացահայտումն ինձ համար շատ ոգեշնչող է: Միտչելն ուզում էր հասկանալ, թե ինչպես է կառուցված կյանքը, ինչպես է էներգիա առաջանում, որտեղից է այն գալիս, ինչպես է սինթեզվում: Ահա նրա գիրքը (սեղանի վրայից վերցնում ու պարզում է գիրքը), որ ինքն անձամբ է մեզ նվիրել, ուղարկել է մեր լաբորատորիա: Հաշվի առնելով, որ իր բացահայտումներն արել է 1970-ականներին, երբ չկային այսօրվա սարքավորումները, դրանք շատ ավելի արժեքավոր են դառնում: Ինձ դուր է գալիս նրա մոտեցումը ոչ միայն փորձով ապացուցելու, այլև նախապես ենթադրելու բնության մեջ հնարավոր մեխանիզմները, և փորձել գտնել դրա ապացույցները: Մենք էլ այսօր ուսումնասիրում ենք, թե արդյոք խմորման ժամանակ Միտչելի տեսության հիմնական սկզբունքներն աշխատո՞ւմ են, թե՞ ոչ, կամ եթե աշխատում են՝ ինչպե՞ս: Ունենք հաջողություններ այս հարցում և երկարատև աշխատանքից հետո 2019 թվականին տպագրեցինք հոդված շատ հայտնի ամսագրում՝ “Trends in Biochemical Sciences”, որտեղ հենց անդրադարձանք Միտչելի քեմիօսմոսային տեսության հիմնախնդիրներին։

Մի փոքր կկիսվե՞ք ADVANCE դրամաշնորհային ծրագրին մասնակցության Ձեր փորձով:

Շատ հետաքրքիր ծրագիր է այն տեսանկյունից, որ միջդիսցիպլինար կապեր է ստեղծում խմբի անդամների միջև: Ծրագրի ներքո ձևավորված հետազոտական թիմը միայն մեկ ուղղությամբ նեղ աշխատանք չի կատարում, այլ տարբեր մասնագիտությունների տեր մարդկանց արժեքավոր գիտելիքն է օգտագործում: Մենք մինչ այդ էլ թիմային էինք աշխատում, բայց սա միջոլորտային թիմային աշխատանք է: Միգուցե որպես առանձին գիտնականներ մենք իրար գիտեինք, բայց համատեղ աշխատանքներ չէինք կատարում: Ես կարծում եմ, որ և միջազգային, և ներհայաստանյան գիտությունն ընդհանրապես համագործակցության հիման վրա պետք է ուղղորդվի, բայց ավելի շատ պետք է կարողանանք մեր հայաստանյան գիտությունը զարգացնել: ADVANCE ծրագիրն արժեքավոր է նաև նրանով, որ թիմը ղեկավարում է միջազգային առաջադեմ գիտնական պրոֆեսոր Գարաբեդ Անտրանիկյանը (Գերմանիա) ու կիսվում իր փորձով: Ծրագիրը, որ մենք ընտրել ենք, միանգամից արդյունք չի կարող տալ, որովհետև պահանջում է երկարատև փորձարարական աշխատանքներ: Այս ծրագրի միջոցով կարողացանք տարբեր մոտեցումներ մեկտեղել մեկ նախագծում, ինչը կարևոր ներդրում է մեր՝ գիտնականների կյանքում և Հայաստանում գիտական մշակույթ ձևավորելու առումով:

Ի՞նչ կասեիք երեխային, ով ուզում է դառնալ գիտնական:

Չփոշմանես ու հետ չկանգնես քո ցանկություններից:

Կա շրջադարձային պահ, որը չափազանց կարևոր է եղել Ձեր կարիերայի կերտման գործում:

Քանի որ ես նաև շախմատի էի հաճախում և բավականին լավ արդյունքներ էի գրանցում, առաջին կարգ էի դարձել, մտածում էի այդ ուղղությամբ շարունակելու մասին: Ութերորդ-իններորդ դասարաններում հենց այդ շրջադարձային պահն էր, երբ կամ պետք է որոշեի ու զբաղվեի պրոֆեսիոնալ շախմատով, կամ ընդունվեի համալսարան: Ես թողեցի շախմատը, ու գնացի կենսաբանության ուղղությամբ:

Ի՞նչն է ոգեշնչում արթնանալ առավոտյան:

Առաջին հերթին՝ դա բնական երևույթ է, ես չեմ կարող չարթնանալ: Իսկ եթե փիլիսոփայական տեսանկյունից մոտենանք հարցին, ապա ինչ-որ նոր բան ստեղծելու կամ անելու համար ենք արթնանում: Մանավանդ, երբ անձը կրթական ու գիտական համակարգի ներկայացուցիչ է, նոր սերնդին կրթելն ու գիտելիք փոխանցելն է դառնում կյանքի անբաժանելի մասնիկն ու շարժառիթը:

Ի՞նչը կհամարեք Ձեր կարիերայի գագաթնակետը:

Եթե ես ու իմ հետազոտական խումբը հասնենք մեր առջև դրված խնդիրների բացահայտմանն ու նպատակադրումներին, ապա դա իսկապես կլինի մեր աշխատանքի գագաթնակետը: Ինչո՞ւ, որովհետև այն հետազոտությունները, որ մենք ենք իրականացնում, ունեն կիրառական ու համամարդկային նշանակություն: Հուսանք, որ դա կգնահատվի մեծ գիտական մրցանակներով։

«10 հարց գիտնականին» շարքի նախորդ նյութերը՝ ստորև՝

Ոչինչ մարդուն այնպիսի հաճույք չի պատճառում, որքան գիտական արդյունքի պարգևած էմոցիան. Անի Պալոյան

Արցախի տաք աղբյուրներից հայտնաբերված Anoxybacillus karvacharensis մանրէի պատմությունը որպես ոգեշնչման աղբյուր. Դիանա Ղևոնդյան

Քսան տարի առաջ ԱՄՆ-ի լաբորատորիայում ինձ զգում էի ինչպես ֆիլմում. Աննա Փոլադյան

Գիտությունը հաղթեց բոլոր գործերին, որովհետև հեռանկարային է. Սարգիս Աղայան

Աշխարհը փոխելու ամենահեշտ ուղին գիտությամբ զբաղվելն է. Սոնա Հունանյան