Հայոց ցեղասպանության թեմայով աշխարհի գրեթե բոլոր արխիվներն ուսումնասիրված են. Ռուբեն Սաֆրաստյան

ԵՐԵՎԱՆ, ՀՈՒԼԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ:Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, դատապարտումը և հատուցում ստանալը պայքար է, որը մեր ժողովուրդը տասնամյակներ շարունակ մղում է ու պետք է շարունակի ավելի մեծ ուժով: 100-րդ տարելիցը չի նշանակում, որ պայքարը պետք է ավարտվի, այն պետք է շարունակվի ավելի մեծ ուժով: Այս է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ թուրքագետ Ռուբեն Սաֆրաստյանի պատգամը, որը նա փոխանցեց «Արմենպրես»-ի հետ զրույցում: Ռուբեն Սաֆրաստյանն այն հարցադրմանն ի պատասխան, թե ինչու հիշենք, որ մեզ կոտորել են, մորթել, ընդգծում է, որ բացի այն, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման համար պայքարը հանուն արդարության պայքար է, այլ նաև պայքար է հանուն մարդկության, որովհետև ցեղասպանությունը ծանրագույն հանցնագործություն է մարդկության դեմ: Մարդկության մի զանգվածի փորձ է արվել ոչնչացնել: Պայքարելով Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ու դատապարտման համար` մենք` հայերս ու հատկապես երիտասարդները, պայքարում ենք հանուն մարդկության ապագայի, որ նման բան էլ չկրկնվի: Գնալով մարդկությունը հասկանում է, թե ինչ ահավոր հանցագործություն է ցեղասպանությունը: Այս պայքարը պետք է շարունակվի ու հայ երիտասարդությունը մեծ անելիքներ ունի այս բնագավառում:

-Մեկ անգամ Դուք նշեցիք, որ Թուրքիան գաղտնի ձևով պատրաստվում է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, Դուք ունե՞ք ինֆորմացիա, թե ինչ միջոցառումներ են նրանց կողմից նախատեսվում:

-Մենք ունենք ինֆորմացիա այն կառույցների մասին, որ կան Թուրքիայում: Այնտեղ գործում է հատուկ հանձնաժողով` փոխվարչապետի ղեկավարությամբ: Դրա կազմում են բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաներ` նախարարներ, հետախուզության ղեկավարներ, հատուկ ծառայության ղեկավարներ, համալասարանների ղեկավարներ` ռեկտորներ, իրավագետներ, պատմաբաններ, և դրա հիմանական խնդիրն է պայքարել ցեղասպանության ճանաչման դեմ: Արդեն 10 տարուց ավելի գործում է ու գործում է գաղտնիության պայմաններում: Նրանց նիստերը տեղի են ունենում Թուրքիայի Ազգային անվտանգության խորհրդի շենքում, որը համարվում է արտաքին աշխարհից ամենապաշտպանված շենքը: Այդ հանձնաժողովի աշխատանքները կոորդինացնում է հենց Թուրքիայի Ազգային անվտանգության խորհուրդը. տեսե’ք, թե ինչ մակարդակով են գործում: Մենք ինֆորմացիա ունենք, որ հատուկ հարյուրամյակի դեմ մեկ այլ հանձնաժողով է Թուրքիայում ստեղծվել: Այսինքն` շատ լուրջ աշխատանքներ տարվում են: Պատրաստվում են, բայց դեռ աշխատանքների մեծ մասը գաղտնի են պահում:

-Այն, որ անընդահատ թուրքական կողմն ասում է արխիվները բացենք ու հարցը թողնենք պատմաբաններին, ի՞նչն է նրանց հաղթաթուղթը, ինչի՞ վրա են հույսը դնում:

-Մինչև 2005 թվականը Թուրքիայի ղեկավարները ասում էին` ցեղասպանություն չի եղել, հայերը սուտ են ասում: 2005 թվականի ապրիլի սկզբին վարչապետ Էրդողանը Հայաստանի այն ժամանակվա նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին նամակ գրեց ու նամակում ասաց մոտավորպես հետևյալը` դուք ասում եք եղել է, մենք ասում ենք` չի եղել, եկեք հանձնաժողով ստեղծենք, որն էլ թող պարզի` եղել է, թե ոչ: Սա նոր մոտեցում է Թուրքիայում, որ «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունն է մշակել: Սա թվում է` արտաքուստ ավելի բարենպաստ է, որովհետև չի ասում չի եղել, այլ ասում է եկեք ուսումնասիրենք: Բայց, իրականում, դա ավելի վտանգավոր է, որովհետև փաստորեն հարցականի տակ է դնում ցեղասպանության եղելությունը: Փառք Աստծո Հայաստանը հասակացավ, որ դա ծուղակ է, ու մենք դեմ ենք նմանատիպ հանձնաժողովների: Մեր պատամաբանների մեծ մասն էլ չի համաձայնի նման հանձնաժողովում աշխատել: Անընդհատ թուրքերը նման ջանքեր են գործադրում այդպիսի հանձնաժողովներ ստեղծելու ու ցեղասպանության փաստը հարցականի տակ դնելու, որը կարծում եմ, մեզ համար անընդունելի է:

Ցեղասպանությունը որպես պատմական փաստ փաստվել է, հիմա ամբողջ աշխարհի լուրջ գիտնականները ընդունում են, որ ցեղասպանություն եղել է: Դա տասնյակ հազարավոր փաստաթղթերի ուսումնասիրության հիման վրա է արվել: Հիմա եթե թուրքերը չեն ընդունում, իրենց գործն է, աշխարհը ընդունել է, որը շատ կարևոր հանգամանք է: Վերջին մեկ-երկու տասնամյակի ընթացքում նոր աշխատություններ հրատարակվեցին, հասարակությունները սկսեցին խորը տեղեկանալ սրա մասին, ցեղասպանության փաստն ընդունվեց աշխարհի կողմից: Հիմա արխիվներ ուսումնասիրել ու պարզել` եղել է ցեղասպանությունը, թե ոչ, անիմաստ է, բայց արխիվներ ուսումնասիրելը կարևոր է. որ ավելի խորը հասկանաս, թե ինչ է եղել, ինչպես է ընթացել, ինչ հետևանքներ է ունեցել, ով է մեղավոր: Սա շատ կարևոր գիտական աշխատանք է, որ տարվում է: Մի բան էլ ավելացնեմ, որ աշխարհի համարյա բոլոր արխիվները այդ թեմայով ուսումնասիրված են:

Ինչ վերաբերում է թուրքական արխիվներին, ապա դրանք ձևականորեն բաց են, բայց անընդհատ խոչընդոտներ են ստեղծվում: Օրինակ, գերմանացի գիտնական կա` Հիլմար Կայզեր, ով ցեղասպանության մասին մի հետաքրիքր գիրք է գրել, բայց երբ երկրորդ անգամ եկել է օսմանյան արխիվներում աշխատելու, անընդհատ խոչընդոտել են, քանի որ հասկացել են, որ նա գալիս է ցեղասպանության մասին մեկ այլ բան գրելու: Անընդհատ նյարդայնացրել են, նա էլ թողել, հեռացել է:

Երբ թուրքերն ասում են ուսումնասիրեք մեր արխիվները, նրանք խոսում են պետական արխիվների մասին, բայց ցեղասպանությունն իրականացվել է երկու մակարդակով` ձևական հրամանները տրվել են Թալեաթի` որպես ներքին գործերի նախարարի, կողմից նահանգապետերին, որ պետք է հայերին հավաքեն ու տեղահանեն, բայց միաժամանակ նույն Թալեաթը` որպես երիտթուրքական կուսակցության ղեկավար, գաղտնի հրամաններ է տվել, որ հայերին պետք է ոչնչացնել:

Արտասահմանյան արխիվները բոլորն էլ հայտնի են, բացի գերմանական ռազմական արխիվներից, որոնք չկա, ենթադրվում է, որ պատերազմի ժամանակ ոչնչացվել է: Որոշակի տվյալներ կան, որ մի մասը տարվել է Արմերիկա, գուցե այնտեղ գտվեն, դրանք շատ հետաքրքիր փաստաթղթեր կլինեն, որոնք ավելի շատ ցույց կտան Գերմանիայի մասնակցությունը: Մնացած բոլոր փաստաթղթերը հայտնի են: Բացի այդ, Թուրքիայում կա Աթաթուրքի կենտրոն, որտեղ գաղտնի փաստաթղթեր են պահվում, դա դեռևս փակ է:

-Թուրքիայում քաղաքացիական հասարակության զարգացումը որքանո՞վ կարող է ազդել այնտեղի իշխանությունների վրա, որպեսզի ընդունեն Հայոց ցեղասպանության իրողությունը:

-Հայերս շատ բարյացակամ ժողովուրդ ենք, մեզ թվում է, որ արդարությունը կհաղթանակի, դրա համար էլ արդեն 100 տարի պայքարում ենք արդարության համար: Հակված ենք մտածելու, ես էլ այդ թվում, որ գնալով Թուրիքայում, եթե շատանա այն մարդկանց թիվը, ովքեր ցեղասպանության մասին իմանալով վատ են զգում ու դատապարտում այն, ուրեմն մի օր նրանք ճնշում կգործադրեն, ու Թուրքիան կընդունի ցեղասպությունը: Իրականում, դա շատ երկար գործընթաց կլինի, քանի որ Թուրքիայում շատ քիչ են այդ մարդիկ, նեղ շրջապատ են կազմում` ուսանողներ, մտավորականներ, մարդու իրավունքների պաշտպաններ, ովքեր 100-ավոր են կամ 1-2 հազար լինեն ամբողջ Թուրքիայում: Սա երկար ճանապարհ է, որ Թուրքիան պետք է անցնի:

Բայց ուզում եմ մի հետաքրքիր բան պատմել: 2000-ականների սկզբներին ԱՄՆ-ում համաժողով էր, որի ժամանակ Վահագն Տատրյանը կարդում էր զեկույց, որը վերաբերում էր հայ մանուկների ցեղասպանությանը. ահավոր բաներ էին, իմ կողքը մի թուրք էր նստած, ինքը պատմաբան չէր, համաժողովի մասնակից էր: Գիտեք ինչ ասեց` «ես երբեք չէի կարող պատկերացնել, որ թուրք ժողովուրդը կարող էր այդքան դաժան լինել»: Իր համար դա շոկ էր: Այդպիսի մարդիկ էլ կան, ովքեր ճշմարտությունը իմանում են, նրանց մոտ խիղճը խոսում է:

-Այսինքն` մենք ամեն ինչ պետք է անենք, որ ոչ միայն թուրքերի մոտ, այլև մյուս ազգերի մոտ բարձրացնե՞նք իրազեկումը:

-Այո, դա շատ կարևոր է, քանի որ շատերը չգիտեն Հայոց ցեղասպանության մասին: Շատ ճիշտ է, որ հայությունը այս պայքարում մեծ շեշտադրում է դրել կրթական, մշակութային ծրագրերի վրա: ԱՄՆ-ում մեծ հաջողություններ կան: Հիմա Եվրոպայում է այդ շարժումը սկսվում, որ Եվրոպայի կոլեկտիվ հիշողության մեջ էլ տեղ լինի նաև Հայոց ցեղասպանության մասին, տարբեր երկրների դպրոցական դասագրքերում մտցվեն հատվածներ Հայոց ցեղասպության մասին, օրինակ, բելգիացի աշակերտը դպրոցում իմանա, որ եղել է հայերի ցեղասպանություն: Եթե դա հաջողվի, մեծ աշխատանք կլինի:

Հարցազրույցը` Անի Նազարյանի