Լիա Բաբայանի գիրքը կարևոր ներդրում է ունեցել ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում․ հարցազրույց հեղինակի հետ

ԵՐԵՎԱՆ, 12 ՀՈՒՆԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ։ Միացյալ Նահանգներում բնակվող Լիա Բաբայանն, ով սեփական աչքերով է տեսել, թե ինչպես են Բաքվում 1990-ականներին հայերի դեմ ջարդեր իրականացվել և այդ ջարդերի հետևանքով սեփական տունը լքած հազարավոր հայերից մեկն է։ Նա հրատարակել է «Լիմինալ։ փախստականի հուշագրություն» անունը կրող գիրք, որը պատմում է հեղինակի ընտանիքի, ջարդերի, փախստական դառնալու, նրա ունեցած ծանր մանկության և ԱՄՆ-ում նոր կյանք կառուցելու մասին։ Հրատարակվելուց հետո գիրքը մեծ ուշադրության է արժանացել ԱՄՆ-ի ղեկավարության կողմից և մեծ նշանակություն է ունեցել ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում։  

«Արմենպրես»-ի հետ զրույցում Լիա Բաբայանը նկատեց, որ իր աշխատանքը նաև մեծ ազդեցություն է ունեցել ամերիկացի ընթերցողների և մանկավարժների վրա, ինչի վառ ապացույցն է այն, որ գիրքն ուսումնասիրվում է նաև ամերիկյան դպրոցների աշակերտների կողմից և առկա է ուսումնական ծրագրերում: 

Հեղինակը նշեց, որ գիրքը լույս է տեսել 2018 թվականին, ինչից մեկ տարի անց Լիան հրավիրվել է ԱՄՆ-ի Կոնգրես՝ ներկայացնելու իր վկայություններն ինչպես Սենատի, այնպես էլ Ներկայացուցիչների պալատի անդամներին: Նա ընդգծեց, որ այդ գործընթացը կարևոր դեր է ունեցել մի քանի տարի առաջ ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցում:

Անդրադառնալով հեղինակած և հրատարակած գրքի ստեղծման պատմության մասին հարցին՝ Լիա Բաբայանը նշեց, որ իրականում գիրք գրելն, իսկ այնուհետև այն հրատարակելը նպատակային չի եղել։ 

«Ես մտադիր չէի գիրք գրել կամ գիրք հրատարակել. երբ 11 տարեկան էի, սկսեցի օրագիր գրել: Սկզբում 3 տարի սովորում էի այստեղ՝ Հայաստանում, ինչից հետո մենք տեղափոխվեցինք Միացյալ Նահանգներ։ 1990-ականներին մենք ապրում էինք Եղվարդում, սովորում էի նույն դպրոցում, որտեղ նաև ապրում էինք: Երկրաշարժից հետո, երբ մարդկանց համար շատ դժվար էր և՛ ապրելը, և՛ ապրելու տեղ գտնելը, տեղի դպրոցի տնօրենն, իմանալով, որ մենք ապրելու տեղ չունենք, առաջարկեց մեզ ապրել դպրոցի պահեստում։ Եվ ահա ես այնտեղի դպրոցում էլ սովորեցի հայերեն գրել և կարդալ»,- նշեց Լիան՝ հավելելով, որ իր ընտանիքի՝ ԱՄՆ Այդահո նահանգ տեղափոխվելու ժամանակ այնտեղ հայերենին տիրապետող հայերը շատ քիչ են եղել։ 

Նրա դիտարկմամբ՝ նահանգ տեղափոխված մյուս հայերը ևս փախստականներ են եղել Բաքվից, կամ 1990-ականների փախստականներ Լեռնային Ղարաբաղից՝ մոտավորապես 300 հայ: 

«11 տարեկանից ես սկսեցի սովորել ամերիկյան դպրոցում, սովորեցի գրել, կարդալ։ Իմ օրագրում սկսեցի գրի առնել այն ամենն, ինչ ծնողներս էին պատմում, այն ամենն, ինչ ես տեսել էի ու հիշում էի Բաքվի ջարդերի ժամանակ․ հսկայական հանրահավաքներ, որոնք մեր պատշգամբից տեսանելի էին, մենք հենց կենտրոնում էինք: Այն, թե ինչ պատահեց մորաքրոջս, ինչպես նրան սպանեցին. ամեն ինչ մեր ընտանիքի մասին: Ուղղակի սկսեցի այդ ամենը գրի առնել»,- նշեց նա՝ ընդգծելով, որ այն ժամանակ չի մտածել, որ այդ գրառումներն ու հիշողությունները կվերածվեն գրքի։ 

Ըստ Լիայի՝ որպես երեխա, պարզապես ցանկացել է հասկանալ, թե ինչո՞ւ են ինքն ու  իր ընտանիքը գտնվում օտարության մեջ և ի՞նչ է պատահել իրենց կյանքին: 

«Իմ օրագրերի միջոցով ես գտնում էի մի տեսակ իմաստ կամ ինչ-որ մի հանգստություն: 18 տարի հետո ես տեսա, որ այդպիսի օրագրեր շատ ունեմ։ Տատիկս ինձ ասաց՝ գիրք գրիր։ Գրի′ր, որպեսզի ձեր երեխաներն իմանան, թե ինչպես հայտնվեցիք Ամերիկայում: Որովհետև ինչպե՞ս է Ամերիկայում․ բոլոր արտագաղթողներն ունեն տարբեր արմատներ, բայց արդեն առաջին սերնդից հետո այդ արմատներն ու ինքնությունն աստիճանաբար մոռացվում են, կամաց-կամաց նոր արմատներ են ստեղծվում: Կան շատ ամերիկացիներ, նրանք չգիտեն իրենց արմատները, իրենց պատմությունը»,- նկատեց Լիան՝ հավելելով, որ հենց այս ամենի արդյունքում էլ սկսել է ստեղծել այդ գիրքը։ 

Անդրադառնալով «Լիմինալ։ փախստականի հուշագրություն» գրքի հրատարակմանը և այն հանգամանքին, որ այն իր դերակատարումն ու կարևոր նշանակությունն է ունեցել ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչման հարցում՝ Լիա Բաբայանը նշեց, որ Միացյալ Նահանգներում ապրող հայկական սփյուռքը երկար ու ձիգ տարիներ փորձեր է արել, ինչի արդյունքում տարբեր նահանգներ արդեն իսկ ճանաչել էին Հայոց Ցեղասպանությունը, սակայն քաղաքական տարբեր պատճառներից ելնելով՝ ամերիկյան կառավարությունը չէր շտապում բարձր մակարդակով ճանաչել։

«Բայց եղավ մի պահ, որ ԱՄՆ Սենատի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովը՝ վերջինիս նախագահ Ջիմ Ռիչի (խմբ․ Այդահո նահանգ) գլխավորությամբ, Հայոց Ցեղասպանության ընդունման բանաձևը պատրաստեց քվեարկության։ Դրանից առաջ 2 տարին մեկ, 4 տարին մեկ հայկական սփյուռքի տարբեր ներկայացուցիչներ, իհարկե, փորձել էին նման բանաձև բերել քվեարկության, սակայն հենց սենատոր Ռիչի ժամանակ էր, որ այն ստացվեց ընդունել։

Եվ ինձ հրավիրեցին ԱՄՆ-ի Կոնգրես՝ հանդիպելու նրան: Մենք նստեցինք և խոսեցինք: Նա գիտեր Բաքվից Այդահո եկած փախստականների մասին։ Ես նրան պատմեցի 1915 թվականի հայերի կոտորածների մասին: Պատմեցի, որ մեր տատիկները, պապիկները ստիպված են եղել փախչել Կիպրոսից, ինչ արդյունքում մենք հայտնվեցինք Բաքվում․ այս ամենը նրան ներկայացրեցի»,- հիշեց Լիան՝ հավելելով, որ սենատոր Ռիչի հետ զրույցում նաև ընդգծել է, որ Հայոց ցեղասպանությունը սոսկ պատմություն չէ,  այն նաև քրիստոնյաների ցեղասպանության մասին է, հետևաբար՝ հայերի սպանությունը պայմանավորված է եղել ոչ միայն նրանով, որ հայ են եղել, այլև նրանով, որ քրիստոնյա են եղել։  

«Ոչ միայն ես, այլև Այդահոյի հայկական սփյուռքի այլ ներկայացուցիչներ ևս նրան խնդրեցինք, որպեսզի զբաղվի այդ հարցով։ Եվ նա զբաղվեց այս գործով՝ առաջ մղելու բանաձևը և այն քվեարկության դնելու համար: Նա երկու, երեք անգամ փորձեց, սակայն բանաձևը չընդունվեց․ մենք չհանձնվեցինք, ամեն դեպքում, զանգահարեցինք նրան, ես հանդիպեցի նրա հետ, երբ նա մեր նահանգում էր։ Մենք այնքան ջանք գործադրեցինք՝ որպես սփյուռք, այնքան փորձեցինք»,- ասաց Լիա Բաբայանն՝ ընդգծելով, որ շատ շնորհակալ է սենատոր Ռիչին, քանի որ նա մոռացության չմատնեց Հայոց Ցեղասպանության բանաձևը և հասավ դրա ընդունմանը:  

Գրքի հեղինակը, հիշելով սենատորի հետ ունեցած խոսակցության մանրամասները, ասաց․ «Ջիմ Ռիչն ինձ ասաց՝ սա հայերի վերաբերյալ բանաձև է, որը շատ կապված է քաղաքականության հետ, վերաբերվում է Թուրքիայի հետ հարաբերություններին։ Նա ասաց, որ մեզ համար շատ դժվար կլինի բանաձևն ընդունել, բայց պետք է փորձել, ինչն էլ ի վերջո ստացվեց: Դա այն պահն էր, երբ նա չհանձնվեց: Նա, հավանաբար, մի փոքր ձանձրացել էր մեզանից, որովհետև բազմիցս զանգել և հարցրել էինք գործընթացի մասին»,- մանրամասնեց Բաբայանը։ 

Խոսելով իր հեղինակած գրքի՝ Միացյալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանության գործում ունեցած դերի և նշանակության մասին՝ Լիա Բաբայանը նշեց, որ չէր ցանկանա ասել, որ այդ գործընթացի դրական ավարտն ամբողջությամբ կախված է եղել հենց միայն իրենից կամ իր գրքից:  

«Գիրքը բացեց դուռը, քանի որ այն պարզապես պատմում է այն ամենն, ինչ եղել է․ այնտեղ չկա հակասություն, չկա քաղաքականություն, այն իմ ընտանիքի պատմությունն է, թե ինչպես է այն հայտնվել Այդահոյում: Չէ՞ որ մենք այնտեղ պարզապես տիեզերքից չենք ընկել:  

Ես ձեզ մի բան էլ կասեմ. սենատորի համար գլխավորն այն էր, թե ինչպե՞ս Ցեղասպանությունը, որը մոլորակի մյուս կողմում է տեղի ունեցել, կարող է ինչ-որ կապ ունենալ Այդահո նահանգի պատմության հետ»,- ասաց Լիան՝ հավելելով, որ սենատորը պետք է բացատրեր, ներկայացներ Կոնգրեսին և պարզաբաներ, թե ի՞նչ հանգամանքներից ելնելով է, որ բանաձևի ընդունումը կարևոր է ԱՄՆ-ի համար։

«Մենք փնտրեցինք տարբեր արխիվներ, ինչպես հայկական լոբբին, այնպես էլ սփյուռքի տարբեր խմբեր մեզ շատ օգնեցին այդ հարցում: Նրանք օգնեցին մեզ փնտրել այս բոլոր արխիվները, հին թերթերը, որի արդյունքում մենք գտանք, որ 1915-ին կոտորած է եղել, Այդահո նահանգում որդեգրվել են հազարավոր երեխաներ, հայ որբեր, որոնց ծնողներին Ցեղասպանության ժամանակ սպանել էին։ Եվ այս երեխաներին, որբերին բերեցին Այդահո, այնտեղ նրանք մեծացան, այնտեղ արմատներ ստեղծեցին: Հետո այնտեղից նրանք գնացին Կալիֆորնիա նահանգ, այնտեղ ևս իրենց կյանքը կառուցեցին: 1990-ականներին Հայաստանից, Բաքվից նույնպես Այդահո նահանգ տեղափոխվողներ եղան»,- մանրամասնեց Լիա Բաբայանը։ 

Անդրադառնալով իր գործունեությանը և նրան, թե պատրաստվու՞մ է արդյոք նոր գիրք հրատարակել, որը նույնպես բաղկացած կլինի հայ փախստականների պատմություններից և հիշողություններից՝ Լիա Բաբայանն ասաց, որ այժմ ունի նախագիծ, որի համաձայն՝ վավերագրական ֆիլմ է ձայնագրում, որը ներկայացնում է հենց նույն «Լիմինալ։ փախստականի հուշագրություն» գիրքը։

«Վերջին անգամ Հայաստանում եմ եղել 2005 թվականին։ Հիմա մենք նկարահանում ենք այդ ֆիլմը։ Մենք գնացել ենք նաև Եղվարդ՝ այն դպրոց, որտեղ ես սովորել եմ։ Գնում ենք Հայաստանի տարբեր տեղեր, խոսում ենք մարդկանց հետ, եկեղեցի ենք գնում, այն վայրերն ենք այցելում, որտեղ իմ մանկությունն է անցել։ Իհարկե, մենք չենք կարող գնալ Ադրբեջան և այնտեղ ևս նկարահանումներ իրականացնել, որտեղ մենք ապրել ենք, որտեղ տեսել ենք հայերի դեմ ջարդերը։ Եվ դրա համար մենք սկսում ենք ձայնագրել այստեղ՝ Հայաստանում»,- նշեց գրքի հեղինակը և հավելեց, որ փաստավավերագրական ֆիլմում ներկայացվում են նաև Բաքվում ապրած տարիները՝ լուսանկարներով, փաստաթղթերով և այլ նյութերով։ 

Եզրափակելով միտքը՝ Լիա Բաբայանը նշեց, որ միշտ գրում է․ գրում է ևս մեկ գիրք, բայց դա կապված չէ Ցեղասպանության հետ, այլ մեկ ուրիշ նախագիծ է։ 

«Ես նաև նկարում եմ. փորձում եմ մեր կյանքը, հայկական մշակույթը, փախստականների կյանքի թեման պահել իմ նախագծերում, մարդկանց համար ստեղծել տարբեր հայեցակարգեր՝ գրքի միջոցով, նկարի միջոցով, ֆիլմի միջոցով»,- ասաց Լիան։