Մարդկային պատմությունները կքանդեն ատելության պատերը. ի՞նչ փոխվեց հայկական արմատները բացահայտած Ֆեթհիյե Չեթինի կյանքում

ԵՐԵՎԱՆ, 6 ՄԱՅԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Թուրքիայում գործող իրավաբան, գրող, մարդու իրավունքների պաշտպան Ֆեթհիյե Չեթինը, որը նաև Հրանտ Դինքի ընտանիքի փաստաբանն է, հավատացած է, որ օրերից մի օր Թուրքիայի հասարակությունը կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, կընդունի ճշմարտությունը: Նա համոզված է, որ պետք է շարունակել պարբերաբար դրա մասին խոսել, մարդկային պատմությունները վերհանել, ինչպես արեց ինքը տարիներ առաջ, երբ ուսանող ժամանակ բացահայտեց իր տատիկի հայ լինելու հանգամանքը: Մայրական տատիկը, որը փրկվել էր 1915 թվականի եղեռնից, հետագայում ամուսնանում է թուրքի հետ: Նա երբեք չի մոռանում իր արմատները և կյանքի վերջին տարիներին իր ով լինելու գաղտնիքը բացում է թոռանը՝ Ֆեթհիյե Չեթինին: Վերջինս տարիներ անց գրքի տեսքով հանրայնացնում է իր տատիկի պատմությունը: «Արմենպրես»-ը զրուցել է Ֆեթհիյե Չեթինի հետ, որը Հայաստանում է մասնակցելու Երևանում բացված «Հրանտ Դինք․ հոս և հիմա» խորագրով ցուցահանդեսին:

-Տիկին Չեթին, ի՞նչ փոխվեց Ձեր կյանքում երբ իմացաք Ձեր տատիկի պատմությունը և բացահայտեցիք հայկական արմատները:

- Երբ տատիկս ինձ պատմեց իր պատմությունը, այդ ժամանակ ուսանող էի, համալսարանում ուսումնասիրում էի իրավաբանությունը: Մինչ այդ մենք շատ տեղեկություն չունեինք 1915 թվականի ողբերգական իրադարձությունների մասին: Երբ իմացա տատիկիս պատմությունը, ապշած էի, շոկի մեջ էի: Այդ ժամանակ առաջին բանը, որ ուզում էի անել, դուրս նետվելն էր փողոց ու գոռալով ասելը՝ սուտ եք խոսել, պետությունը խաբել է մեզ: Իմ մեջ մեծ ցավ ու բարկություն զգացի, սակայն իմ պայքարն ավելի խիստ դարձրի: Մտածում էի, որ մեր պայքարով կփոխենք Թուրքիայի կառավարության մտածելակերպը, բայց այդպես չեղավ: 80-ական թվականերն էին, տեղի ունեցավ հեղափոխությունը, ժամանակները խառն էին ու տատիկիս պատմությունը գրքի տեսքով ներկայացնելու ժամանակահատվածը ձգվեց: Թեպետ ուրախ եմ դրա համար, որովհետև տարիներ անց ես ավելի հասուն ձևով սկսեցի գրել իմ պատմությունը, որը շատ մարդկանց վրա ազդեց: Հետո տեսա, որ շատ ընտանիքիներ նույնպես ունեն նման պատմություններ, պարզապես նրանք կամ չէին խոսում կամ շատ ցածր էին խոսում: Գիրքը շատ մեծ ազդեցություն ունեցավ ու տարածվեց: Այն շատ արագ սպառվում էր:

Հրանտ Դինքի սպանությունից 5 օր առաջ, նա զանգահարեց ինձ ու ասաց, որ տատիկիս պատմության գիրքը շատ լավ ընդունվել է նաև Հայաստանում ու առաջարկեց միասին գնալ Երևան: Շատ հուզվեցի, այդ պահին գնում էի Փարիզ, խոստացա վերադառնալ ու գնալ Հայաստան: Ոգևորված էի, որ Հրանտի հետ պետք է գնամ Երևան, սակայն ոգևորությունս երկար չտևեց: Երբ Փարիզում էի, նա սպանվեց: Դրանից հետո շատ եմ եկել Հայաստան, սակայն արդեն առանց Հրանտի, սակայն կարող ենք ասել, որ այս ցուցահանդեսի շնորհիվ Հրանտին հետս բերեցի: Նա իր խոսքով, իր պայքարով մեզ հետ է:

-Ձեր ընտանեկան պատմությունը իմանալուց հետո ի՞նչ հարցերում վերանայեցիք Ձեր մոտեցումները: Այն ի՞նչ ազդեցություն թողեց Ձեր հետագա գործունեության վրա:

-Տատիկիս պատմությունն իմանալուց հետո իմ մեջ արմատավորվեց կասկածամտությունը: Այն ինչ ներկայացնում էին, սովորեցնում էին, չէի հավատում: Հավատս կորցրել էի, փորձում էի ճշտումներ անել, պրպտել: Կարծես՝ մինչ այդ կույր էի, հետո սկսեցի տեսնել, շուրջս նայել, հարցադրումներ անել: Հիշում եմ, որ իմ ծննդավայրում, երբ մեծահասակաները եկեղեցի էին ցույց տալիս, չէին ասում, թե ում եկեղեցին է, ժողովուրդն ուր անհետացավ, մենք էլ հարցեր չէինք տալիս: Տեսնում էինք միայնակ հայ տատիկների ու պապիկների ու հարց չէինք տալիս, թե ինչու էին նրանք միայնակ մնացել: Տատիկիս պատմությունն իմանալուց հետո այլ աչքերով սկսեցի նայել ու հարցեր տալ: Տատիկիս պատմությունն ազդեց իմ հետագա գործունեության վրա: Ես որոշեցի ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվել: Հարթակ ստեղծվեց այդ ժամանակ էլ ծանոթացա Հրանտ Դինքի հետ:

-Նշեցիք, որ տատիկի պատմությունը գրի առնելուց, հրապարակելուց հետո պարզ դարձավ, որ նման այլ պատմություններ ևս կան Թուրքիայում, բայց շատերը լուռ են եղել: Ինչպե՞ս գտնվեցին այդ մարդիկ:

- Հիշում եմ, երբ գիրքը հրատարակվեց, երեք օրվա ընթացքում ամբողջ տպաքանակը սպառվեց: Առաջին մի քանի օրերի ընթացքում չէի կարողանում աշխատել: Անդադար զանգահարում էին, նամակներ էին ուղարկում: Այնքան շատ զանգեր ու նամակներ եմ ստացել այդ օրերին, ու գտնվեցին մարդիկ, որոնք զանգահարում էին պատմելու իրենց հայ տատիկի, պապիկի պատմությունները: Կարող եմ ասել, որ տատիկիս պատմությունը բավական տարածվեց, ավելի շատ խոսվեց այդ մասին: Մյուս ընտանիքները ևս սկսեցին արտահայտվել:

-Ձեր այս պատմությամբ լույս սփռեցիք Հայոց ցեղասպանության պատմության վրա, Հրանտ Դինքի հետ արդարության պայքար էիք մղում: Ինչպե՞ս էին ձեր գործունեությունն ընկալում Թուրքիայում: Ի՞նչ դժվարություններ եք ունեցել:

-Գիրքը հրատարակվեց 2004 թվականին, այդ ժամանակ արդեն փաստաբան էի: Մտքովս անցնում էր մի բան, որ արդյոք դա կարող է ազդեցություն թողնել իմ փաստաբանական գործունեության վրա: Օրինակ, եթե դատավորը ծայրահեղ մտածողությամբ է, ցեղասպանությունը չի ընդունում, հնարավոր է իմ գործին այլ աչքով նայի, խտրական մոտեցում ցուցաբերի: Այդպիսի մտահոգություն ունեի:

Գիրքը հրատարակվեց նոր տպաքանակներով, հեռուստատեսությամբ սկսեցին ելույթներս, բազմաթիվ հարցազրույցներ էի ունենում: Այդ ժամանակ բավական ճանաչում էի ձեռք բերել Թուրքիայում: Մի օր, երբ դատական գործընթաց էր, այլ գործով դատավորներից մեկն ինձ տեսնում է ու գոհունակություն հայտնում գրքիս մասին: Նույնիսկ պատմում է, որ մի քանի օրինակ է գնել ու բաժանել ընկերներին: Երբ արդեն իմ գործով դատն էր, այդտեղի դատավորը շշուկով հասկացնում էր, որ իր տատիկը նույնպես հայ էր: Այսպիսի շատ օրինակներ կարող եմ ներկայացնել: Կարող եմ ասել, որ այս գրքի հետ կապված հակառակ բան չեմ լսել, սպառնալիք չեմ ստացել: Միայն մեկ անգամ դպրոցներից մեկում ինձ ասում էին ինչու թուրք, մուսուլման տատիկների մասին չեք պատմել: Պատասխանել եմ՝ այն ինչ գրել եմ, իմ պատմությունն է: Դուք էլ ձեր պատմությունը գրեք: Կարծում եմ, որ այսպիսի մարդկային պատմություններն ատելության պատերը կքանդեն:

-Կարծում եք, որ Հայոց ցեղասպանության սերունդների մարդկային պատմությունները պարբերաբար ներկայացնելը, թեմայի վերաբերյալ շարունակ խոսելը ի վերջո կհանգեցնի՞ նրան, որ Թուրքիայի հասարակությունն ընդունի ճշմարտությունը:

-Բնավ իմ հույսը չեմ կորցնում: Հիմա Թուրքիայում կարծես հետ քայլ է նկատվում: Մի քանի տարի առաջ ապրիլի 24-ին ղեկավարությունը ցավակցություններ էր հայտնել, սակայն այս տարի փոխեց շեշտադրումը և ետ քայլ արեց: Ազգայնամոլ դիրքորոշումը շատ բարձրացավ Թուրքիայում, թեպետ, դա կապված է գալիք ընտրությունների հետ: Ուժը, մամուլը կառավարության ձեռքն է: Այն մեծ ազդեցություն ունի սոցիալական ցանցերում, հիմա ազգայնամոլական ձայնն ավելի լսելի է դարձել: Այս վախի ու սպառնալիքի մթնոլորտում, որ կառավարությունը ստեղծել է Թուրքիայում, հարց տվողների, քննադատողների ձայնը լսելի չէ:

-Ի՞նչ եք պատասխանում, երբ ձեզ հարցնում են, թե ինչ ազգություն ունեք: Ի՞նչ եք դուք ձեր ներսում զգում:

-Ես հայկական, թուրքական, քրդական արմատներ ունեմ: Այդպես էլ ներկայացնում եմ, բայց հենց որևէ կողմի վրա հարձակում եմ տեսնում, այդ ազգության պատկանելիությունն ավելի շատ է գլուխ բարձրացնում:

-Փորձե՞լ եք հայերենն ուսումնասիրել, գիտե՞ք հայերեն բառեր:

-Ցավում եմ, որ չկարողացա ժամանակ գտնել ու սովորել լեզուն, սակայն մի քանի բառեր գիտեմ: Կարծում եմ, որ դեռ երիտասարդ եմ, կհասցնեմ սովորել (ծիծաղում է):

Աննա Գզիրյան