Հայերը երաժիշտ են ծնվում, պարսիկները՝ բանաստեղծ. Լորիս Ճգնավորյանը՝ Հայաստան վերադարձի, «Ռոստամ և Սոհրաբ» օպերայի առաջին բեմադրության մասին

Դիրիժոր, կոմպոզիտոր Լորիս Ճգնավորյանը ծնվել է Իրանում, երկար տարիներ ապրել, արարել է Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում և երազել է Հայաստան այցի մասին։ Առաջին անգամ ոտք է դրել պատմական հայրենիք 1988-ի ավերիչ երկրաշարժից հետո։ Հայ ժողովրդին աջակցելու նպատակով Ճգնավորյանն օգտագործել է իր բոլոր հնարավորություններն ու հասել նպատակին։ Նրան հաջողվել է հավատ ներշնչել հասարակությանն ու հանգանակել մեծ գումարներ, որոնք ուղղվել են հայ մշակույթի պահպանմանն ու զարթոնքին։ Կոմպոզիտորը պարբերաբար այցելում է Հայաստան, սակայն 2025-ին նրան Երևան է բերել իր «Ռոստամ և Սոհրաբ» օպերան, որը ստեղծման երկար պատմություն ունի, բայց առաջին անգամ է բեմադրվում։

Օպերայի առաջնախաղերը տեղի կունենան մարտի 31-ին, ապրիլի 1-2-ին Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնում։ Ներկայացումները կղեկավարի անձամբ Լորիս Ճգնավորյանը։

Առաջնախաղին ընդառաջ «Արմենպրես»-ի թղթակիցը մաեստրոյի հետ զրուցելու բացառիկ հնարավորություն է ունեցել և Ճգնավորյանի հետ «ճամփորդել է ժամանակի միջով»։

-Բարի գալուստ, բարի վերադարձ Հայաստան։ Ինչպե՞ս եք, մաեստրո։

-Շատ շնորհակալ եմ։ Հոգեպես հոյակապ եմ ինձ զգում, ֆիզիկապես այնքան էլ չէ. վիրուսը բոլորին է դիպչում, ինձ էլ դիպավ։ Մի քիչ դժվարանում եմ խոսել, բայց երջանիկ եմ, որ վերադարձել եմ հայրենիք շնորհիվ Կարեն Դուրգարյանի։ Երբ հայրենիքից դուրս էի, ինձ որբ էի զգում, իսկ հիմա՝ լավ։ Ամեն ծառ իր հողն ունի, ամեն ծաղիկ իր հողն ունի, ամեն ինչ պետք է իր հողի հետ կապված լինի, իր մշակույթն ու լեզուն ունենա, ինչը շատ կարևոր է։ Իմ հայրը, մայրը հայեր են։ Ես տարագիրների ընտանիքից եմ. մայրս Եղեռնից է փրկվել, հայրս՝ ստալինյան բռնապետությունից։ Մեծացել եմ խայտառակ տխուր միջավայրում, տարագիր եմ եղել ու միշտ երազել եմ Հայաստան գալ, բայց չէր ստացվում։ Եկա երկրաշարժից հետո։ Ես ապրում էի Ամերիկայում, շատ լավ գործ ունեի, բայց երկրաշարժը փոխեց կյանքս։ Երկրաշարժը եղավ Գյումրիում և իմ կյանքում։

-Վերջերս վերանայում էի Շառլ Ազնավուրի հարցազրույցը Վլադիմիր Պոզներին։ Երբ խոսվեց երկրաշարժի մասին, Ազնավուրը խոստովանեց, որ միայն 1988-ի երկրաշարժից հետո է հասկացել հայ լինելու կարևորությունն ու ընկալել, որ կարող է օգնել հայ ժողովրդին։ Ձեզ մոտ ի՞նչ զգացողություններ էին այդ ողբերգությունից հետո։

-Ողբերգության մեջ ես մեծացել եմ։  Ինձ համար երկրաշարժը ևս մեկ ողբերգություն էր։  Ապրում էի Ֆլորիդայում, Նյու Յորքում, ղեկավարում էի նվագախմբեր, բայց ամեն բան թողեցի և ցանկացա գալ, միանալ իմ ժողովրդին, ինչը ճակատագրական էր և հետաքրքիր։ Ֆլորիդայում նստած հեռուստացույց էի նայում. Գորբաչովն ու Բուշն ԱՄՆ-ի Ազատության արձանի մոտ էին։ Ինչ-որ մեկը մոտեցավ Գորբաչովին և նրա ականջին բան շշնջաց։ Մի պահ մտածեցի՝ չլինի՞Հայաստանի հետ կապված որևէ բան է տեղի ունեցել։ Մինչև գիշեր ոչինչ չէին հաղորդում կատարվածի մասի։ Գիշերը տեղեկացրին։ Անմիջապես գործի անցա ու նախաձեռնեցի հեռագրեր ուղարկել ԱՄՆ նախագահին, փոխնախագահին, կոնգրեսականներին, հարյուրից ավելի դիրիժորների, երաժիշտների, դերասանների՝ խնդրելով օգնել Հայաստանին։ Ինձ ասացին, որ այդ հեռագրերն ուղարկելը մեծ գումար կկազմի, պատասխանեցի, որ կվճարեմ։ Հետո հայտնեցին, որ ոչ մի գումար չեն վերցնի, ինչը կլինի իրենց աջակցությունը մեզ։ Հաջորդ  օրը մեկնեցի Նյու Յորք և փետրվարի 18-ին Քարնեգի հոլում համերգ կազմակերպեցինք։ Հրավիրեցինք հանրահայտ երաժիշտների՝ Ռոստրոպովիչ և այլք, Մետրոպոլիտեն օպերայի արտիստների՝ Պլասիդո Դոմինգո և այլք։ Տոմսը 1000 դոլար արժեր։ Բոլոր տոմսերը վաճառվեցին ու 5  հարյուր հազար դոլար գումար հավաքվեց, որն ուղարկեցինք Հայաստան։ Այդ քայլից հետո ինձ հրավիրեցին Հայաստան, դուռը բացվեց, և ես եկա։ Ստացվում է՝  երկրաշարժը առիթ դարձավ, որ գամ։ Երբ ցանկանում էի կրկին մեկնել ԱՄՆ, մութ օրերը սկսվեցին, բայց մինչ այդ նախաձեռնեցի ուխտագնացություն դեպի Գյումրի։ Միշտ եմ ասել, որ հայ ժողովուրդը մշակույթի կարիք ունի, և քայլեցի դեպի Գյումրի, որպեսզի գումար հավաքվի, որով հնարավոր կլինի Գյումրիում մշակութային ակադեմիա հիմնել։ Բոլորն ասում էին, որ խենթ քայլ է, բայց ես ասացի՝ կգնամ, բոլորի դուռը կծեծեմ, հանգանակություն կխնդրեմ, որովհետև գիտեմ, որ ազգը կարող է  մշակույթով ոտքի կանգնել, այլ կերպ հնարավոր չէ վերականգնվել։ Դա էր իմ նպատակը։ Գումար չէինք հավաքում տուն սարքելու համար, հավաքում էինք հոգեկան աշխարհը սարքելու համար։ Կարծեցի՝ միակ խենթը ես եմ, բայց ժողովուրդը, Հայաստանը խենթացան ինձ հետ։

-Ճանաչում եմ ընտանիքների, որոնք իրենց վերջին գումարը հանձնել են Ձեզ։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ մեծ վստահությունը Ձեր հանդեպ։

-Ուխտագնացությունն իմ մտահղացումը չէր, դա աստվածային ներշնչում էր, ես պարզապես ֆիգուր էի։ Այդ ներշնչումը նաև տրվեց ժողովրդին, և նա միացավ ինձ, և  նվիրաբերած գումարների միջոցով կարողացանք վերադարձնել մշակույթը։ Մենք բոլորս գործիք ենք Աստծո ձեռքին՝ նախատեսված տարբեր գործերի համար։ Նա ինձ էր ընտրել այդ աշխատանքն անելու համար։ Որտեղ մշակույթն է ապրում, կապրի նաև ժողովուրդը, գումարը չէ, քաղաքական հաջողությունները չեն,  հարստությունը չէ։ Այդ ամենն անցողիկ է։ Մշակույթն է պահում ժողովրդին, հատկապես Գյումրիի ժողովրդին, որը բարձր մշակույթի կրող է։ 

-Իսկ հասցրե՞լ եք այս օրերին լինել Գյումրիում։

-Յոթ տարի շարունակ անընդհատ գնում էի Գյումրի։ Ցեմենտ, շինանյութեր էի տանում, որ շինարարություն ընթանա։ Հավանաբար, աշխարհի ոչ մի քաղաք այդքան հաճախ չեմ այցելել, որքան Գյումրի։ 

-Իսկ ի՞նչ փոխակերպումների է այն ենթարկվել տարիների ընթացքում։ 

-Գյումրեցիները խելացի, հումորով ժողովուրդ են։ Այն ժողովուրդը, որը հումորը չի կորցնում, չի մեռնում։ Գյումրեցիների ամենաուժեղ կողմերից մեկը հումորն է, կոլորիտն է, բնավորությունն է, նրանք ծիծաղել, կատակել գիտեն անգամ դժբախտ ժամանակներում, ինչը նրանց ապրեցնում է։ Եթե բոլորը համախմբվեն, աշխատեն, վստահ եմ, որ Գյումրին կարող է դառնալ աշխարհի ամենակարևոր մշակութային կենտրոններից մեկը։  Որտեղ կամք կա, սեր կա, նվիրում կա, կլինի նաև կյանք։

-Այս անգամ Ձեզ հայրենիք է վերադարձրել Ձեր «Ռոստամ և Սոհրաբ» օպերայի առաջնախաղը։ Առաջին անգամ ենք այն ամբողջական տարբերակով դիտելու հնարավորություն ունենալու։ Ինչո՞ւ այսքան ուշացավ բեմադրությունը։

-Ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել մաեստրո Դուրգարյանին, որ ինձ հրավիրեց Հայաստան։ Նրա մտահղացումն էր օպերայի բեմադրությունը։ Ռոստամի և Սոհրաբի պատմությանը մանկուց եմ սիրահարված։ Միշտ եմ ցանկացել օպերա գրել, բայց ուժ չունեի։ Ավարտեցի Վիեննայի ակադեմիան ու վերադարձա Պարսկաստան և 1961 թվականին սկսեցի այդ նախագիծը։ Վաթսունհինգ տարի անցավ մինչև օպերան բեմադրվեց։   Գաղափարը ծագեց 65 տարի առաջ, բեմադրվում է 65 տարի հետո։ Ութ տարբերակ եմ գրել։ Երբ  Պարսկաստանում սկսեցի գրել, պահանջ զգացի, որ մի մեծ վարպետի ցույց տամ այն, խոսեմ, խորհրդակցեմ հետը։ Այն ժամանակ մտածեցի գնալ Ստրասբուրգ միջազգային ճանաչում ունեցող մեծ կոմպոզիտոր Կառլ Օրֆի մոտ։  Երբ հանդիպեցի նրան, լսեց օպերայի մի քանի հատված ու առաջարկեց մնալ Ստրասբուրգում և ավարտել օպերան։ Ուսանող էի, չէի կարող մնալ, իսկ նա ինձ ասաց, որ Ստրասբուրգում մնալու մեկ տարվա ծախսը հոգացել են։ Ասաց՝ գնա, նստի, օպերան գրի։ Զարմանալի է, չէ՞։ Դժվար օպերա էր։ Կոնցերտային տարբերակով մի քանի անգամ կատարել եմ Վիեննայում, Անգլիայում, Մեքսիկայում, Հայաստանում, բայց այն երբեք չի բեմադրվել։ Երջանիկ եմ, որ մարտի 31-ին այն պետք է կատարվի։ Հույս ունեմ, որ մեծ հաջողություն կունենա։

-Մի առիթով նշել եք, որ օպերայի ստեղծումը երկար է տևել, քանի որ շատ եք ցանկացել պահպանել պարսկական հոգեբանությունն այդ ստեղծագործության մեջ, որը համարվում է իրանական գրականության գոհարներից մեկը։ Հաջողվե՞լ է։

-Հաջողվել է, բայց վերջին խոսքն ասում է ժողովուրդը։ Մինչ օրս ամեն բան լավ է ընթացել, արձագանքները դրական են եղել։ Շատ եմ աշխատել, հավաքել եմ ժողովրդական երգերը, ռիթմերը, երաժշտական ավանդույթներն եմ ուսումնասիրել։ Կառլ Օրֆը շատ սիրեց առաջին տարբերակն ու առաջարկեց կատարել Գերմանիայում, բայց ես հրաժարվեցի, որովհետև պարսկական չէր, ավանդույթը չկար, եվրոպական հնչողությամբ պարսկական պատմություն էր։ 

-Այդ նպատակո՞վ եք ներկայացումը բեմադրելու համար հրավիրել իրանցի ռեժիսոր Յարթա Յարանիին։

-Նա հոյակապ երիտասարդ է, իմ մտերիմ ընկերն է, հրաշալի ռեժիսոր, նկարիչ, բանաստեղծ, հայերին, հայ մշակույթը շատ սիրող անձնավորություն է։ Շատ տաղանդավոր է ու հրաշալի բեմադրում է օպերան։ Այս օպերան յուրահատուկ է և նորություն  է աշխարհի համար բոլոր առումներով։ 

-Ասացիք, որ երջանիկ եք Ձեզ զգում, երբ գալիս եք Հայաստան։ Ծնվել եք Իրանում։ Այնտեղ ե՞րբ եք եղել վերջին անգամ։

-Նոր եմ վերադարձել Թեհրանից։ Շատ եմ սիրում գնալ Իրան, որովհետև հոյակապ մշակույթ ունեն, մանավանդ՝ բանաստեղծությունը՝ Հաֆեզ, Սաադի, Ֆիրդուսի և այլք։ Ֆիրդուսին աննման բանաստեղծ է, և նրա «Ռոստամ և Սոհրաբ»-ը աննման պատմություն է։ Պարսիկներն ու հայերը միասին են ապրել ու մինչ օրս ապրում են, բայց պարսիկները բանաստեղծության մեջ են հոյակապ, իսկ հայերը՝ երաժշտության։ Որտեղ պարսիկների մեջ պակասում է երաժշտական հարստությունը, այնտեղ հայերի մեջ ուժեղանում է։ Հայերը երաժիշտ են ծնվում, պարսիկները՝ բանաստեղծ։ Մենք ունենք հզոր բանաստեղծներ՝ Թումանյան, Շիրազ և այլք, բայց պարսիկների բանաստեղծները միջազգային մեծ համբավ են վայելել։ Պարսկական գրականության մեծամեծերից է Ֆիրդուսին իր «Ռոստամ և Սոհրաբ» գլուխգործոցով։

-Որը Դուք երաժշտության վերածեցիք։

-Որը ես վերածեցի օպերայի, և ուրախ եմ, որ առաջին բեմադրությունն է լինելու։ Հույս ունեմ, որ մեծ հաջողություն կլինի և այն կկատարենք տարբեր երկրներում։

-Նշում եք՝ երաժշտությունը մաքուր է և մաքուր է պահում մարդու հոգին։ Դուք ամբողջ կյանքում ապրում եք երաժշտության մեջ...

-Երաժշտությունն Աստծո լեզուն է։ Մի պատմություն եմ հորինել. երբ Նոյի երեխաները տարբեր երկրներում ապրեցին, որոշեցին բերդ սարքել ու հասնել Աստծուն։ Աստված հարցրեց, թե ինչ են անում, պատասխանեցին, որ ցանկանում են հասնել նրան։ Աստված ասաց, որ բոլորը տարբեր լեզուներով կխոսեն, որ չկարողանան նման գործ անել, բայց մեկ լեզվի շնորհիվ կարող են իրար հասկանալ, և այդ լեզուն երաժշտությունն է։ Բոլոր ազգերը, կենդանիները, բոլորը երաժշտությամբ միաբան են, անգամ ծաղիկները, տերևները, ծառերն ու քարերը։ Աշխարհը ստեղծվել է երաժշտությամբ։

-Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում, այլ երկրներում նվագախմբեր եք ղեկավարել ու շարունակում եք ղեկավարել, բայց երկար տարիներ եղել եք Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի գեղարվեստական ղեկավարն ու գլխավոր դիրիժորը։

-Էի։ Հիմա ուրախ եմ, որ այն տարբեր դիրիժորներ են ղեկավարել, որ նվագախումբն ունի իր ղեկավարը, ուրախ եմ, որ շատ նվագախմբեր են ստեղծվել, ուրախ եմ, որ երաժշտությունն ապրում է։ Մեր երկիրը հարուստ չէ, բայց ժողովուրդն է հոգեպես հարուստ և այդ հարստությամբ կարողանում է պահել նվագախումբը, օպերան, բալետը։ Զարմանալի երևույթ է, հրաշք է։ Այնքան հարուստ երկրներ կան աշխարհում, որ չունեն այս ամենի մեկ տոկոսը։ Մենք հետաքրքիր ժողովուրդ ենք. չունենք հարստություն,  բայց ունենք հարուստ մշակույթ, որի գագաթը երաժշտությունն է՝ Աստծո լեզուն։ Մեր հոգևոր երաժշտությունը հոյակապ է, գեղեցիկ է, ժողովրդական, ազգային երգը, բոլորը լավն են ու գեղեցիկ։ Երբ անցկացրի «Այո անկախությանը» համերգը, գրեցի «Իմ հայրենիք» ստեղծագործությունը։ Ես շատ կապված եմ եղել հայրենիքիս։ Խորհրդային Միության փլուզումից մեկ տարի առաջ հեռուստատեսությունից եկել էին ու ցանկանում էին նկարահանել իմ համերգը, և ես չգիտեմ, թե ինչ ներշնչում եղավ ու լրագրողներին ասացի, որ օպերային շենքի ձախ կողմում Թումանյանի փողոցն է, դիմացը Սարյանի արձանն է, աջ կողմում՝ Սայաթ- Նովան է, իսկ վերևում՝ Մատենադարանը, ի՞նչ է անում մեջտեղում Լենինը, ես չեմ հասկանում։ Բոլորը սկսեցին ծիծաղել, իսկ օպերատորը շփոթության մատնվեց ու դադարեց նկարել։ Այն ժամանակվա համար վտանգավոր բան ասացի։ Նշեցի, որ մեր հասցեն պետք է լինի Մաշտոցի անվան, ոչ թե Լենինի անվան, իսկ Կարմիր բանակի փողոցը պետք է կոչվի Գրիգոր Լուսավորիչ, քանի որ մենք հավատքի և մշակույթի ժողովուրդ ենք։ Զարմանալի կերպով ժողովուրդը միացավ ինձ։ Այն ժամանակվա քաղաքապետ Արտաշես Գեղամյանը մի քանի ամիս անց ընդունեց նման որոշում, ու փոխվեցին փողոցների անունները։ Դա նաև իմ երազանքն էր։  Այդ երազանքս էլ կատարվեց մինչ Հայաստանից հեռանալս։

-Կարծում եմ՝ շատերը տեղյակ չեն, թե ինչու հեռացաք։

-Տեղյակ չեն և հարկավոր չէ, որ տեղյակ լինեն։ Այն ժամանակվա մարդիկ հաստատ հիշում են, որ այդ երկու փողոցի անունը ես եմ փոխել, բայց  ես կարևոր չեմ, կարևոր են Մաշտոցն ու Գրիգոր Լուսավորիչը, նրանք են, որ մեզ հայ են պահել ու նրանք պետք է լինեն մեր սրտի մեջ։ Դա էր իմ երազանքը, որին հասա։

-Շատ ուրախ եմ դրա համար։ Մի առիթով Վազգեն Սարգսյանին հարցնում են, թե ի՞նչ է նրա համար անկախությունը։ Եթե թույլ տաք, այդ նույն հարցը ես Ձեզ ուղղեմ, քանի որ կանգնած եք եղել անկախության ձեռքբերման ակունքներում։ Ինչպես արդեն ասացիք, կազմակերպել եք «Այո անկախությանը» համերգը, որը ծառայեց իր նպատակին։

-Անկախությունը մարդու իրավունքն է։ Աստված մարդուն անկախ է ստեղծել։ Մարդն է ստեղծել բռնապետությունը։ Մարդը ստեղծվել է անկախ, ինչպես թռչունն է, ինչպես ծաղիկն է, ամեն ինչ անկախ է այս աշխարհում։ Տեսնում ես, որ մի հիմար գալիս ու խառնում է այդ սերը, և մի ամբողջ մշակույթ քաղաքականության պատճառով փոխվում է։ Անկախությունը քաղցր բան է։ Դու կարող ես իրական անկախությունը տեսնել, երբ երեխան ծնվում է։ Նա այդ պահից ի վեր ցանկանում է անկախանալ, բայց մենք կապում ենք նրա ձեռքերը, բայց միևնույն է  նա անկախանում է։ Այդպես էլ ազգն է. մենք կապում ենք նրա թևերը, բայց նա անկախ պետք է լինի ապրելու համար, ազգ մնալու համար, պատմություն ունենալու ու ստեղծելու համար, եթե անկախ չլինես, չես կարող ազատ խոսել։ Աշխարհի առաջադիմությունն ազատ խոսելու մեջ է։  Եթե մարդը չի կարողանում ազատ գրել, խոսել, անպետք է դառնում, նա մեռած մարդ է։ Շատ մոտ էի Վազգեն Սարգսյանի հետ։ Նա ինձ շատ է օգնել պահպանել նվագախումբը։ Գնում էի նրա մոտ ու խնդրում, որ այս կամ այն երաժշտին բանակ չտանի, քանի որ նվագախմբում կարևոր գործիքներ էին նվագում։ Ասում էր. «Լավ, Լորիս, հերիք է։ Բանակ ինչպե՞ս պետք է ստեղծեմ, անընդհատ գալիս  ու երաժիշտներին տանում ես բանակից»։ Նա սիրով ազատում էր երաժիշտներին, նրա շնորհիվ կարողացա պահել ու պահպանել նվագախումբը։ Վազգենը հոյակապ անձնավորություն էր։ 

-Կարծես թե Ձեր բոլոր երազանքներն իրականանում են։ Ինչի՞ մասին եք երազում  այսօր։

-Ապրել և տեսնել միացյալ Հայաստանը, բարձրանալ Մասիս սարը։ Պետք է ապրեմ և տեսնեմ։ Եվ կտեսնեմ։

-Շնորհակալ եմ, պարոն Ճգնավորյան։ Ինձ համար մեծ պատիվ էր Ձեզ հետ հանդիպելը, զրուցելը։ Հույս ունեմ՝ Ձեր բոլոր երազանքներն ու ցանկությունները կիրականանան։ Շնորհակալ եմ, որ կաք։