Հայաստանն ունի բավականին կայուն մակրոտնտեսական միջավայր. տնտեսագետ

Ցանկացած տնտեսության արդյունավետության գնահատման հիմնական և առանցքային գործոններից է նրա մրցունակությունը: Ինքնին հասկանալի է, որ արտադրած ապրանքների և առաջարկվող ծառայությունների նկատմամբ մեծ պահանջարկը վկայում է մրցունակության բարձր աստիճանի մասին: Այս առումով որքանո՞վ է մրցունակ Հայաստանի տնտեսությունը: Կարևորագույն այս հարցի մասին «Արմենպրես»-ը զրուցել է Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի փորձագետ Նարինե Պետրոսյանի հետ: 

- Որքանո՞վ է մրցունակ Հայաստանի տնտեսությունը: Որո՞նք են դա պայմանավորող գործոնները:

- Տնտեսության մրցունակության մասին խոսելիս՝ նախ կարևոր է հասկանալ, թե ինչ կարող ենք առաջարկել արտաքին աշխարհին և համաշխարհային տնտեսությանը ու ինչով կարող ենք հետաքրքիր լինել այլ երկրների համար: 

ՀՀ տնտեսության մրցունակությանն անդրադարձող հիմնական գործոններն են մակրոտնտեսական կայունությունը, ենթակառուցվածքները, ապրանքային և աշխատանքի շուկան:  

Մակրոտնտեսական կայունության դերը կարևորվում է հատկապես այն տեսանկյունից, որ այն նպաստում է տնտեսության վերաբերյալ առաջացած պատկերացումների շուրջ ձևավորվող անորոշությունների վերացմանը ու նաև որոշում կայացնելու հնարավորություն է տալիս ներդրումներ իրականացնողներին: Այն ազդում է տվյալ երկրի ապրանքների մրցունակությանը: 

Մակրոկայունությանն անդրադառնալիս՝ կրկին պետք է ընդգծենք Հայաստանի տնտեսության վրա ռուս-ուկրաինական հակամարտության ազդեցությունը: Դրա դրական դրսևորումն առաջին երկու տարիներին նպաստեց նաև երկնիշ տնտեսական աճի գրանցմանը և, ընդհանրապես, նշանակալի զարգացման: Արձանագրվեց նաև այդ ժամանակահատվածում ՀՀ տնտեսության համար կարևոր խնդիր համարվող պետական պարտքի ցուցանիշի էական նվազում, կառավարության պարտք-ՀՆԱ ցուցանիշն իջավ ռիսկային մակարդակից ու հաջորդող ժամանակահատվածում նույնպես ունեցանք բավականին տպավորիչ պատկեր: Այդ ժամանակահատվածում դա նպաստեց մակրոկայունության պահպանմանը:

Ներկայում նույնպես ունենք բավականին կայուն մակրոտնտեսական միջավայր, ինչը որոշ չափով վերահսկում է տնտեսության վերաբերյալ առաջացած հնարավոր անորոշությունները: Այս առումով կարևոր եմ համարում նշել, որ 2023 և 2024 թվականներին երկրի մակրոկայունությանը՝ ներքին տնտեսության վրա ազդեցության, ինչպես նաև արտաքին աշխարհում ՀՀ տնտեսության դիրքերի տեսանկյունից կարևոր նշանակություն ունեցավ նաև ոսկու վերաարտահանման գործոնը: ՀՀ տնտեսության վրա դրա ազդեցությունը սկսեց նկատվել 2023 թվականի փետրվարից, բայց գագաթնակետին հասավ նույն տարվա նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին: Հաջորդող ժամանակահատվածում ոսկու գործոնի ազդեցությունն աստիճանաբար նվազել է, սակայն, այնուամենայնիվ, էական է եղել ինչպես ներքին տնտեսության վրա ազդեցության, այնպես էլ արտաքին աշխարհում Հայաստանի մրցունակության որոշակի փոփոխման տեսանկյունից:

Կարևոր է նշել, որ 2025 թվականը որոշակի ռիսկեր է պարունակում, քանի որ նախորդ ժամանակահատվածում տնտեսական բարձր աճի ապահովմանը նպաստած գործոնների ազդեցությունը նվազել է՝ թուլացնելով զարգացման նման տեմպի պահպանման ակնկալիքը: Բացի այդ, խնդրահարույց է նաև այն հանգամանքը, որ 2025-ին Հայաստանն ունի պարտքի մարման բավականին մեծ ծավալ:

- Ինչպիսի՞ն է պատկերը տնտեսության մրցունակությունը պայմանավորող մյուս գործոնների առումով: 

- Համաշխարհային շուկայում երկրի մրցունակության կարևորագույն գործոններ են արտահանումը և երկրի արտաքին առևտրի մրցունակությունը: Ինչպես նշեցի, Հայաստանի տնտեսությունում 2023-24 թվականներին դրսևորվեց ոսկու վերաարտահանման գործոնը: Իսկ ընդհանրապես, Հայաստանը հիմնականում արտահանում է թանկարժեք մետաղներ, դրանցից ստացված պատրաստի արտադրանք, ոչ թանկարժեք մետաղներ, մանածագործական արտադրանք, բուսական և կենդանական ծագման ապրանքներ: 

Երկրի տնտեսական մրցունակության բարձրացման առումով առաջնային նշանակություն ունի արտաքին առևտրի դիվերսիֆիկացումը, արտահանման նոր շուկաների յուրացումը: Այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է ապահովել արտադրանքի համապատասխանությունը միջազգային շուկայում ընդունված որակային և այլ չափանիշներին: 

Մեր տնտեսության կարևորագույն խնդիրներից ու միջազգային առևտրում ներգրավվելու հիմնական խոչընդոտներից է լոգիստիկան, որը նույնպես էականորեն ազդում է համաշխարհային շուկայում մեր ապրանքների մրցունակությանը՝ դրանք դարձնելով ավելի թանկ, հետևաբար՝ պակաս մրցունակ այլ երկրների արտադրանքի համեմատ:  

Մրցունակությանը նպաստող կարևոր գործոններից են նաև աշխատանքի շուկայում տեղի ունեցող տեղաշարժերը: Այս առումով Հայաստանի աշխատանքի շուկայի կառուցվածքի վրա էապես ազդել են 44-օրյա պատերազմի և 2023 թվականին Լեռնային Ղարաբաղից մեր հայրենակիցների բռնի տեղահանման հետևանքով տեղի ունեցած փոփոխությունները, աշխատանքի շուկայում առաջացած լարվածությունը, որը պայմանավորված է արցախցիներին աշխատանքի տեղավորելու հետ կապված որոշ դժվարություններով: Տրամաբանական է, որ նախորդող ժամանակահատվածն այս տեսանկյունից նույնպես որոշ չափով անդրադարձել է մրցունակության վրա: 

- Որո՞նք են Հայաստանի տնտեսության առավել մրցունակ ճյուղերը միջազգային ասպարեզում:

- Հայաստանի ապրանքային կառուցվածքում ներկայում առաջնային դիրքեր են զբաղեցնում թանկարժեք մետաղներից ստացված պատրաստի արտադրանքը, ոչ թանկարժեք մետաղները, մանածագործական արտադրանքը, բուսական և կենդանական ծագման ապրանքները, որոնք հիմնականում արտահանում ենք գործընկեր երկրներ՝ ԱՄԷ, Ռուսաստան, Չինաստան և այլն: Սա նշանակում է, որ Հայաստանում արտադրված այս ապրանքներն առավել մրցունակ են, քանի որ պահանջված են արտասահմանում:

- Հայաստանի տնտեսության մրցունակության աճին որքանո՞վ է նպաստում IT ոլորտը:

- Վերջին ժամանակահատվածում այդ ոլորտի զարգացմանը միտված բազմաթիվ միջոցառումներ են մշակվում: Ներկայիս գլոբալիզացիայի պայմաններում, երբ համաշխարհային տնտեսությունը, կարծես, գնում է միասնականացման, բազմաթիվ երկրներում շեշտը դրվում է բարձր տեխնոլոգիաների կիրառման միջոցով արտադրական գործընթացի դյուրացմանը և տնտեսության արդյունավետության բարձրացմանը: Հայաստանը ձգտում է հետ չմնալ այս միտումից՝ նշանակալիորեն բարձրացնելով նշված ոլորտի դերակատարումը տնտեսությունում: Առնվազն աշխատանքի շուկայում այս ոլորտի դերակատարումը նկատելի է, թեկուզ՝ աշխատավարձերի առումով:

- Ի՞նչ է պահանջվում Հայաստանի տնտեսությունն ավելի մրցունակ և ժամանակակից դարձնելու համար:

- Ինչպես նշեցի, մրցունակության աճին նպաստող հիմնական գործոններն են մակրոկայունությունը, ենթակառուցվածքները, ինստիտուտները, աշխատանքի և ապրանքային շուկաները: Թիրախավորելով և լուծելով դրանցից յուրաքանչյուրում առաջացող խնդիրները՝ մրցունակության բարձրացման ուղղությամբ նշանակալի քայլեր կարող ենք կատարել:

Ապրանքային շուկայի պարագայում մրցունակության բարձրացման կարևոր միջոց կարող է լինել լոգիստիկ խնդիրների լուծումը կամ գոնե մեղմացումը, ապրանքների նկատմամբ ներկայացվող որակական պահանջների և ստանդարտների որոշ փոփոխությունները:

Մակրոկայունության տեսանկյունից իրականացվում են շարունակական քայլեր, որոնք ապահովել են բարձր արդյունավետություն: Ներկայում, սակայն, կան հաջորդ ժամանակահատվածում պարտքի մարման բավականին բարձր մակարդակի հետ կապված որոշ ռիսկեր: Այնուամենայնիվ, իրականացված բավականին արդյունավետ քաղաքականությունը հույս է ներշնչում, որ անգամ մարումների բարձր ցուցանիշի պարագայում մակրոկայունության իրապես դրական պատկեր կարող ենք ունենալ: 

Ինչ վերաբերում է աշխատանքի շուկայում առկա խնդիրներին, ապա կարծում եմ, որ շարունակական միջոցառումները կարող են նպաստել լարվածության որոշակի մեղմացմանը և հանգեցնել նաև այս առումով Հայաստանի տնտեսության մրցունակության աճին: