Աշխարհը վաղուց կուշտ է հրից, մահից, ավերածությունից. թուրքական նացիզմը չպետք է անցնի

ԵՐԵՎԱՆ, 7 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Ահա արդեն տասն օր է՝ աշխարհի զանգվածային լրատվամիջոցների ամենաքննարկվող թեման այն հարցերն են, որոնք կապված են թուրքական ղեկավարության արկածախնդրության հետ, որն իր ՌՕՈւ-ին ս.թ. նոյեմբերի 24-ին հրամայել էր խոցել ռուսական Սու-24 ռմբակոծիչը Սիրիայի օդային տարածքում։ Եթե որևէ մեկի համար դա անսպասելի էր, ապա, հավատացեք, բնավ ոչ հայ ժողովրդի, որը լսածով չէ, որ գիտի թուրք սուլթանների, նրանց փոխարինած երիտթուրքերի, նրանց հաջորդած՝ հայ ժողովրդի ոչ պակաս արհեստավարժ դահիճ Մուսթաֆա Քեմալի նենգության և երկերեսանիության մասին... Էլ չեմ ասում արդի Թուրքիայի նեոօսմանական ղեկավարության մասին՝ հանձինս Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և Ահմեթ Դավութօղլուի։ Որպեսզի պնդումներս սոսկ հույզերի դրսևորում չլինեն՝ չամրագրված փաստերով, դիմեմ վերջին շրջանի պատմությանը։

Եվ այսպես, 2009թ. նոյեմբերի 10-ին Շվեյցարիայի Ցյուրիխ քաղաքում Հայաստանը և Թուրքիան ստորագրեցին սկզբունքային կարևորություն ունեցող երկու փաստաթուղթ. «Արձանագրություն Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև երկկողմանի հարաբերությունների զարգացման մասին» և «Արձանագրություն Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման մասին»։ Ավելի վաղ գրել էի Հայաստանի նախագահ Սերժ Ազատի Սարգսյանի քաղաքական հեռատեսության մասին, որը գնաց Հայաստանի նորագույն պատմության մեջ այս աննախադեպ քայլին՝ արտոնելով Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարին նախաստորագրել այդ պայմանագրերն իր թուրք պաշտոնակից Ահմեթ Դավութօղլուի հետ։ Հիշում եմ, այդ օրերին Սփյուռքի, ինչու չէ նաև Հայաստանի Հանրապետության մեր հազարավոր հայրենակիցներ տարակուսանքի մեջ էին. այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ Արցախի հերոսը, որն անցել էր Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի ողջ քուրայի միջով, դիմել է, ուղղակի ասենք՝ իր համար, որպես քաղաքական գործչի և քաղաքացու, վտանգավոր այդ քայլին։

Հիշեցնենք, որ ստորագրման արարողությանը ներկա էին ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը, Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Բերնար Քուշները, Շվեյցարիայի արտաքին գործերի նախարար Միշելին Քալմի Ռեյը, ՆԱՏՕ-ի Խորհրդի գլխավոր քարտուղար Խավիեր Սոլանան, Սլովենիայի ԱԳՆ ղեկավար և Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների խորհրդի նախագահ Սամուել Զբոգարը։ Նշենք նաև երկու էական գործոն. նույն թվականի հոկտեմբերի 10-ին ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնն ասել էր, թե ԱՄՆ կառավարությունն իրենից կախված ամեն բան կանի, որպեսզի ամրապնդի Թուրքիայի և Հայաստանի կողմից ձեռք բերված հաջողությունը (РИА «Новости», 10 հոկտեմբերի 2009թ.)։ Այդ նույն օրը Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարությունը քննադատության ենթարկեց Թուրքիային՝ առանց Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման համաձայնագրերը ստորագրելու համար (Բի-Բի-Սի, 11 հոկտեմբերի 2009թ.)։

Ինչպես և պետք էր սպասել, Թուրքիան սկզբից ևեթ մտադիր չէր վավերացնել այդ արձանագրությունները։ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կանոնակարգի համաձայն՝ այդ փաստաթղթերի նախագծերը, չքննարկվելով մեկ գումարման ընթացքում, ինքնաբերաբար դուրս բերվեցին օրակարգից։ Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ակունքների մոտ կանգնած ցանկացած անկանխակալ քաղաքական գործիչ, մանավանդ պետության ղեկավար, այդ ժամանակ արդեն պետք է հասկանար, որ էրդողանյան Թուրքիայի գործողությունները թելադրված էին միայն թուրքական պետության խաղաղասիրության շուրջ համաշխարհային հանրությանը մոլորության մեջ գցելու ձգտմամբ։ Թուրքական կողմը հույս ուներ, որ Հայաստանի ղեկավարությունը ոչ մի պայմանով չի ստորագրի արձանագրությունները՝ պարտադիր կերպով դրանց ստորագրումը շաղկապելով Թուրքիայի կողմից Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հետ։

Իր կանխատեսումների մեջ թուրքական կողմը խիստ սխալ դուրս եկավ։ Բոլորին ակնհայտ դարձավ, որ Թուրքիան բնավ չի ձգտում բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել հարևան Հայաստանի հետ, ինչը զգալիորեն կնպաստեր լարվածության թուլացմանը ոչ միայն երկու երկրների միջև, այլև տարածաշրջանում՝ ընդհանրապես։ Հայաստանի ղեկավարության քաղաքականությունը, որը թելադրված էր Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում բացառապես երկարաժամկետ խաղաղության հաստատման շահերով, բախվեց թուրքական ղեկավարության՝ Հայաստանում սպասելի ընդդիմադիր կեցվածքին։

Էրդողան-Դավութօղլուի երկերեսանիությունն ու ցինիզմը հատկապես ընդգծված դրսևորվեցին վերջինների հռչակած «Զրո խնդիրներ հարևանների հետ» քաղաքականության ֆոնին։ Այն ժամանակ, լավ հիշում եմ, այդ քաղաքականությունը շատ դիպուկ բնութագրել էր ՀՅԴ խմբակցության երջանկահիշատակ ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը, որը 2010թ. հունիսի 11-ին, ճեպազրույցի ժամանակ, ասել էր. «Զրո խնդիրները հարևանների հետ Թուրքիայի համար նշանակում է՝ զրո հարևաններ, կամ էլ քո հարևանները պետք է այնպիսի զրո լինեն, որպեսզի նրանց հետ խնդիրներ չունենաս»։ Հայ հայտնի քաղաքական գործչի անկեղծ խոսքերն ամենայն համոզչությամբ հաստատվում են նաև այսօր, երբ պաշտոնական Անկարան հիմա էլ սկսել է «Թուրքական երթը դեպի Մոսուլ», ինչը, ի թիվս այլ բաների, նաև Մոսուլում արդյունահանվող իրաքյան նավթից ձրի հարստանալու անհագուրդ տենչի դրսևորումն է։ Իհարկե, դա միաժամանակ նաև յուրօրինակ քողածածկույթ է այս տարածաշրջանում անհամեմատ ավելի վտանգավոր արկածախնդրություն ձեռնարկելու համար։ Եվ ինչպես շատ նուրբ դիտարկում է արել EADaily մերձավորարևելյան խմբագրությունը, սա թուրքական հերթական սադրանքն է՝ այն հաշվով, որ պաշտոնական Բաղդադը Թուրքիային վերջնագիր կներկայացնի՝ պահանջելով անհապաղ դուրս բերել զորքերը, որին կհետևի պատերազմի հայտարարումը։ Այդ ժամանակ թուրքերն իրավաբանական լծակ կունենան՝ փակելու Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցները։ Չէ՞ որ 1936թ. Մոնթրյոյի կոնվենցիայի համաձայն, եթե Թուրքիան մասնակցի պատերազմի, ինչպես նաև այն ժամանակ, երբ այդ երկիրը համարի, որ իրեն անմիջականորեն պատերազմ է սպառնում, այդ դեպքում նրան իրավունք է վերապահվում թույլատրել կամ արգելել ցանկացած ռազմանավի երթևեկը նեղուցներով։ Բայց հիմա այդ մասին չենք խոսում։

Չեմ թաքցնի, որ այս հոդվածը գրելու շարժառիթը դարձան Թուրքիայի վարչապետ Ահմեթ Դավութօղլուի արտահայտած մտքերը վերջերս Ադրբեջան կատարած այցի ընթացքում։ Անդրադառնալով Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցերին՝ Թուրքիայի վարչապետը դեկտեմբերի 4-ին Բաքվի դիվանագիտական համալսարանում (ADA համալսարան) ունեցած ելույթում ասել է. «Մինչև ադրբեջանական տարածքների լիակատար ազատագրումը Թուրքիան կլինի Ադրբեջանի կողքին։ Թանկ է Ադրբեջանի յուրաքանչուր թիզ հողը, և այդ հողերը պետք է ազատագրվեն»։

Կարդալով արդի նեոօսմանիզմի գաղափարախոսի այս խոսքերը՝ ակամա հիշեցի ոչ վաղ անցյալի իրադարձությունները։ 2011թ. մարտի 16-ին Թուրքիայի այն ժամանակվա վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն այդ ժամանակ Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Անատոլիի Մեդվեդևին նվիրեց 1921թ. բոլշևիկյան Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի միջև «բարեկամության և եղբայրության մասին» Մոսկվայի պայմանագրի պատճենը։ Հիշեցնենք, որ այդ պայմանագիրը կնքվել էր 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվա քաղաքում, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի և ՌԽՖՍՀ Ժողկոմխորհի միջև։ Նա նվիրել էր նաև հոբելյանական մի դրոշմանիշ, որը թողարկել էին թուրքական իշխանություններն այդ փաստաթղթի ստորագրման 90-ամյակի առիթով։ Հիշեցի նաև հայտնի և գիտական շրջանակներում շատ հարգված քաղաքագետ Վլադիմիր Զախարովի «1921թ. Մոսկվայի պայմանագրին պետք է օբյեկտիվ գնահատական տրվի» հոդվածը ((«Ноев Ковчег, N 5, 16-31 մարտի 2012թ.)։ Այստեղ հարգարժան քաղաքագետը, վկայակոչելով զուտ պաշտոնապես ճանաչված փաստաթղթերը, գալիս է հետևյալ եզրահանգման. «Այսպիսով, այդ ամբողջ բոլշևիկյան վերնախավը՝ Լենինի և նրա համախոհների գլխավորությամբ, դավաճանեց Հայաստանին, հայ ժողովրդին... Պայմանագիրն ամփոփեց ՌԽՖՍՀ-ի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև Հայաստանի Հանրապետության նվաճման և բաժանման միջազգային-իրավական արդյունքը»։

Եվ այսօր տխուր խորհրդածությունների են մղում պատմական շրջանակներին մոտ կանգնած առանձին անձանց փորձերը՝ «ռուսական պատվիրակության զիջողականությունը և վարքագիծը որակել» ... այնպիսի պնդումներով, թե՝ «Հայաստանը պետք է իսկական պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմ դրսևորեր, որը պահանջում է գնալ մեծագույն ազգային զոհողության՝ հանուն միջազգային կապիտալի տապալման»։ Այստեղ ավելորդ չէ հիշել, որ տասնամյակներ շարունակ, իսկ այսօր՝ էլ ավելի մեծ հետևողականությամբ և ապացուցվածությամբ, 1921թ. Մոսկվայի պայմանագրի դեմ հանդես են գալիս հասարակական և քաղաքական հայտնի գործիչներ, անվանի գիտնականներ և մշակույթի գործիչներ։ Սակայն, կարծում եմ, բավական հետաքրքիր կլինի ընթերցողներին ծանոթացնել գիտնական, հասարակական գործիչ Սուրեն Միխայիլի Այվազյանի բաց նամակին, որով նա 2002թ. կեսին դիմել է ՄԱԿ գլխավոր քարտուղար Քոֆի Անանին, Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին, Հայաստանի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին։

Կես տարի անց՝ 2003թ. փետրվարի 7-ին, նա Հայաստանում ՌԴ դեսպանության խորհրդականի միջոցով ստացավ իր նամակի պատասխանը։ Որոշ մեջբերումներ կատարենք դրանից. «Ս.Մ. Այվազյանի բարձրացրած հարցը պարզ պատմություն չունի, բայց նամակի հեղինակը Թուրքիայի հանդեպ Հայաստանի տարածքային պահանջների խնդիրը պարզեցված ձևով հանգեցնում է բացառապես 1920թ. Սևրի և 1921թ. Մոսկվայի պայմանագրերի հակադրմանը։ Նրա կարծիքով, վերջինի անվավեր ճանաչումն ինքնաբերաբար կհանգեցնի Կարսի նահանգի և Սուրմալուի գավառի հանդեպ Հայաստանի իրավունքների ճանաչմանը։ Սակայն նման հարցադրումը չի կարող կայացած լինել պատմական և իրավական իմաստով»։

Այնուհետև, այդ նույն ռեցենզիա-պատասխանում գրված է. «Ինչպես Սևրի, այնպես էլ Մոսկվայի պայմանագրերն այս համատեքստում ունեն լոկ դրվագային նշանակություն։ Առաջինն այդպես էլ ուժի մեջ չմտավ և շուտով չեղյալացվեց, իսկ երկրորդն այդ պահին էական քաղաքական դերակատարություն չունեցավ, քանի որ կնքվել էր երկու կառավարությունների (Մուսթաֆա Քեմալ փաշայի և Խորհրդային Ռուսաստանի) կողմից, որոնք այդ ժամանակ ընդունված չէին համաշխարհային հանրության կողմից»։ Միանգամայն անհասկանալի, և որ գլխավորն է՝ ավելորդ պոլիտկոռեկտություն, որը վնասում է ինչպես Հայաստանի Հանրապետության, այնպես էլ, առավել ևս՝ Ռուսաստանի Դաշնության շահերին։

Այնուհետև ասվում է. «Ավելին, Սևրի պայմանագիրը սկզբից ևեթ զուտ հռչակագրային բնույթ էր կրում, մտահղացվել էր հաղթող տերությունների կողմից՝ որպես սուլթանական Թուրքիայի ձևական «պատիժ», ինչի մասին վկայում է, մասնավորապես, Ջ.Լլոյդ Ջորջն իր հուշերում (Լլոյդ Ջորջ Ջ., Ճշմարտությունը հաշտության պայմանագրերի մասին, հ. 2, Մ., 1957թ.)՝ նշելով, որ տերությունները «...նախապես չեն կարող և չեն պատրաստվում այն կյանքի կոչել» (էջ 432); «մեծ տերությունները, անշուշտ, չեն կարողանա Հայաստանին գործուն աջակցություն ցուցաբերել», «չեն կարող որևէ զորք ուղարկել՝ հայերին օգնության» (էջեր 428, 429, 431 և այլն)։ Հայաստանի օգնության Ամերիկյան կոմիտեի անդամ Փաքսթոն Հիբենը գրում էր. «Այն օրերին խոսքը բացառապես վերաբերում էր թուրքերին պատժելուն... և ոչ ոք այն ժամանակ հայերին հասկանալ չտվեց, որ նրանց վճռական պահին կարող են դուրս նետել՝ որպես ավելորդ դիվանագիտական բեռ» (The Nation, 22 հունիսի 1922թ.)։ «Հետագայում, երբ քեմալականները ներխուժեցին հայկական տարածք, Սևրի պայմանագիրը կնքած և ոչ մի պետություն օգնության չեկավ հայերին»։

Վստահ եմ, որ եթե ՌԴ ԱԳՆ-ն նման բովանդակությամբ նամակ ստանար մեր օրերում, նրա արձագանքը միանգամայն այլ կլիներ։ Հիշենք, որ 2002թ. Ռուսաստանը նոր-նոր էր ուշքի գալիս լիբերալ ցնցակաթվածից հետո, որը մեկ տասնամյակից ավելի սասանել էր ռուսական պետականության հիմքերը։ Այն ուշքի էր գալիս կեղծ, թվացյալ ժողովրդավարական կարգերի տիրապետությունից, երբ երկրի պետական շահերը ենթարկեցվել էին մի ինչ-որ առասպելական պատրանքի՝ մարդու իրավունքների և ազատությունների պահպանման մասին, և տնաբույս ու դրսից պատվիրված լիբերալների այլ մանտրաների։ Այդ կործանարար փոխակերպումների նպատակն այդ մեծ տերության վերածումն էր Արևմուտքի հումքային կցորդի։ Բարեբախտաբար, Ռուսաստանի, ինչպես և նրա մերձավոր դաշնակիցների ու ոչ վերջին հերթին՝ Հայաստանի ամայացման այդ հրեշավոր ծրագիրը ձախողվեց։

Վերադառնալով վերը նշված մեջբերմանը և վերընթերցելով այդ օրերի քաղաքական գործիչների դաժան, բայց, ավաղ, պատմությամբ հաստատված խոստովանությունները՝ ակամա մի ինչ-որ դեժա վյուի վիճակում ես հայտնվում, մանավանդ Բաքվում Ահմեթ Դավութօղլուի՝ «Հայաստանի կողմից ադրբեջանական տարածքների օկուպացիայի» վերաբերյալ լացուկոծի ֆոնին։ Էլ չեմ ասում նրա` համեմատաբար վերջերս՝ 2014թ. մարտի 3-ին արտահայտած մտքերին Թուրքիայի թաթարական սփյուռքի ղեկավարների հետ հանդիպման ժամանակ։ Ահա թե ինչ էր ասել այդ ժամանակ Ահմեթ Դավութօղլուն. «Մի մտածեք, թե մեր վարչապետն ու նախագահն անմասն կմնան Ղրիմում կամ աշխարհի ցանկացած այլ անկյունում մեզ ազգակից ժողովուրդներին վերաբերող հարցին» (նկատի ունի Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին և Աբդուլա Գյուլին- Ա.Գ.)։

Նման բան լսելով՝ հաստատ հրճվանք ապրած կլինեն պանթյուրքիզմի հիմնադիրների արյունոտ հոգիները, որոնք դեռևս անցած դարի 20-ական թթ. երազում էին մեկ պետության մեջ միավորել՝ Թուրքիայի գլխավորությամբ, թյուրքական պետություններն ու ժողովուրդներին, ասյպես կոչված «թուրքական աշխարհը», որն, իրենց պատկերացմամբ, սկիզբ կառներ Բալկանյան լեռներից ու կձգվեր մինչև Մանջուրիա՝ ներառելով Ղրիմը, Կովկասը, Դաղստանը, Աստրախանը, Սարատովը, Ուֆան, Կազանը և այսպես շարունակ, և, իհարկե, պատմական Ատրպատականը՝ «Հարավային Ադրբեջանը»։ Էլ չեմ ասում Կոստանդնուպոլսի, Միջագետքի մասին՝ այդ նույն Մոսուլով հանդերձ։ Այս առնչությամբ տեղին կլինի հիշել, որ երիտթուրքերի պարագլուխներից մեկը՝ Էնվեր փաշան, մտադիր էր ստեղծել Օսմանյան կայսրություն, որը կձգվեր Մարոկոյից մինչև Կորեա։ Ահա թե ինչ է թաքնված Թուրքիայի վարչապետի խոսքերում այն հարցերի հանդեպ Թուրքիայի սրտակից վերաբերմունքի մասին, որոնք առնչվում են իրենց «ազգակից» «ժողովուրդներին Ղրիմում կամ աշխարհի ցանկացած այլ անկյունում»։ Բայց, ինչպես ասում են, թուրքական մեծ նավին՝ մեծ նավարկություն, իհարկե՝ մինչև նավամբարի առաջին ճակատագրական ճեղքվածքը, ինչն անպայման լինելու է։

Եվ այսպես, 2015թ. օգոստոսի 4-ին http://ru.tsn.ua/politika/erdogan-zayavil-chto-turciya-nikogda-ne-priznaet-anneksii-kryma-rossiey-461898.html պորտալում հրապարակվել են մեջբերումներ Ղրիմի թաթարների Համաշխարհային կոնգրեսին Էրդողանի ուղերձից, որում, մասնավորապես, ասվում էր. «Ցավոք, պատմության ընթացքում Ղրիմի թաթարների՝ աշխարհում արժանապատիվ, ազատ կյանքի իրավունքն իրենց Հայրենիքում ընդհատվեց կոլեկտիվ տեղահանմամբ և բռնաճնշումներով։ Եվ այսօր մենք վկաներն ենք Ղրիմի ապօրինի անեքսիայի»։ Տեսեք, թե ով է խոսում տեղահանությունների և բռնաճնշումների մասին, մեկը, ով, չճանաչելով Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության փաստը, ըստ էության ցինիկաբար բարոյականության մասին դասախոսություն է կարդում ուրիշներին։ Արժե՞ արդյոք սրանից հետո զարմանալ, որ վերջին տարիների ընթացքում, անմիջապես այն բանից հետո, երբ «Իսլամական պետության» ահաբեկիչները զավթեցին Իրաքի նավթաբեր շրջանը՝ Մոսուլը, նա իր ընտանեկան բիզնեսը կառուցեց Սիրիայի և Իրաքի հյուսիսի հարյուր և հազարավոր բնակիչների արյան վրա։ Ի՞նչ է սա՝ ցինի՞զմ։ Իհարկե՝ ոչ։ Սա պանթյուրքիստ նեոօսմանների հստակ հաշվարկված քաղաքականություն է։ Չէ՞ որ նման ուղերձի համար Էրդողան-Դավութօղլուն պարարտ հող նախապատրաստել էին նախօրոք, դեռ ս.թ. մայիսին։ Այն ժամանակ Թուրքիայի վարչապետը, բացելով Հյուսիսատլանտյան պայմանագրի կազմակերպության՝ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների ղեկավարների նիստը, ասել էր. «Ուկրաինան պետք է աջակցություն ստանա, որպեսզի ամրապնդի իր անվտանգությունը և իր քաղաքացիների անվտանգությունը։ Բայց օգնության ձեռք մեկնելով Ուկրաինային՝ մենք չպետք է մոռանանք Ղրիմի բնակիչների տառապանքների մասին։ Ղրիմի ապօրինի անեքսիան ոչ մի պայմանով ընդունելի չէ»։

Կարծում եմ, ասվածը բավական է՝ հստակ պատկերացնելու համար ոչ միայն Ռուսաստանին, նրա դաշնակիցներին, այլև ամբողջ Եվրոպային թուրքական ղեկավարության արկածախնդրական քաղաքականության կողմից սպառնացող վտանգը։ Վերջին ժամանակներս Եվրոպայի երկրները հեղեղած միլիոն փախստականներից շատերը, հատկապես երիտասարդները, վարակված են նեոօսմանականությամբ։ Այո, այո, ես չսխալվեցի՝ նեոօսմանականությամբ, որովհետև իրենց «փրկությունը» նրանք ստացել են «հյուրընկալ» թուրքական ափին։ Այսօր, իրենց նոր բնակության վայրերում բախվելով բնական դժվարությունների՝ նրանք մխիթարություն են փնտրելու ոչ թե եվրոպական երկրների քրիստոնեական ավանդույթներում, այլ «չափավոր» մուսուլմանական Թուրքիայում։ Եվ մեծ կլինի վերահաս աղետը, եթե այդ արմատական իսլամիստական փորձանքի ամբողջ վտանգը չգիտակցեն մեր եվրոպացի բարեկամները։ Բարեբախտաբար, արդի Ռուսաստանը՝ համախմբված իր առաջնորդի՝ Վլադիմիր Պուտինի շուրջ, հասկացել է այդ սպառնալիքը։ Եվ չարժե կասկածել, որ թշնամին կվնասազերծվի Ռուսաստանի հեռավոր մատույցներում, որքան էլ որ ջանա թուրքական ղեկավարությունը ռազմական գործողություններ սանձազերծել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության տարածքներում։ Մեր օրերում ինչպես Եվրոպային, այնպես էլ Եվրասիային սպառնացող ընդհանուր աղետի ընկալումը թելադրում է այն կանխելու համատեղ, կոորդինացված ջանքերի ընդունում։ Սա էլ հենց ԵԱՀԿ բոլոր երկրների առջև կանգնած ամենահրատապ խնդիրն է։ Ավաղ, այս խնդրի բացառիկ կարևորության ընկալումը մենք չզգացինք ԵԱՀԿ անդամ պետությունների ԱԳՆ ղեկավարների գագաթաժողովի օրերին, որն օրերս ավարտեց աշխատանքը Բելգրադում։ Անգործությունն այս հարցում հղի է պատերազմի սանձազերծմամբ Լիսաբոնից մինչև Վլադիվոստոկ ամբողջ տարածքում։ Եվ դա, ցավոք, չափազանցություն չէ։ Այս սպառնալիքի կանխմանն ուղղված պատշաճ միջոցներ չձեռնարկելով՝ մենք դատապարտված կլինենք այն բանին, որ գալիք սերունդներն արդարացիորեն կկշտամբեն աշխարհի առաջատար երկրների այսօրվա առաջնորդներին՝ մեծն Վիկտոր Հյուգոյի նախազգուշացումը հավուր պատշաճի չիմաստավորելու համար, որը դեռևս 1827թ., իր հայտնի «Կրոմվել» դրամայի նախաբանում գրում էր. «Ամենուր հրդեհ է, մահ ու ավերածություն. այստեղով թուրքերն են անցել»։

Հ.Գ. Ուշադիր վերլուծելով թուրքական ղեկավարության վերջին տասնամյակների գործողությունները՝ ինձ չէին լքում տագնապը, վտանգի գուցե փոքր-ինչ չափազանցված զգացողությունը, ինչը բխում էր Էրդողանի և նրա զինակիցների մանրակրկտորեն քողարկված, բայց հրեշավոր արարքներից։ Հիշողությանս մեջ արթնանում էին Գերմանիայում նացիզմի ամենահայտնի հակառակորդներից մեկի՝ Մարտին Ֆրիդրիխ Գուստավ Նիմյոլերի՝ ափսոսանքով և սեփական մեղքի գիտակցությամբ լի խոսքերը։ Իր հայտնի «Երբ նրանք եկան...» էսսեում, որը թարգմանվել է տասնյակ լեզուներով, այդ մեծ բողոքական աստվածաբանը գրել է. «Երբ նացիստները եկան կոմունիստների հետևից, ես լռում էի, ես հո կոմունիստ չեմ։ Հետո նրանք եկան սոցիալ-դեմոկրատների հետևից, ես լռում էի, ես հո սոցիալ-դեմոկրատ չեմ։ Հետո նրանք եկան արհմիութենական գործիչների հետևից, ես լռում էի, ես հո արհմիության անդամ չեմ։ Հետո նրանք եկան հրեաների հետևից, ես լռում էի, ես հո հրեա չեմ։ Իսկ հետո նրանք եկան իմ հետևից, և արդեն մեկը չկար, որ կարողանար ընդվզել»։ Աստված մի արասցե, որ քաղաքակիրթ Եվրոպայի բարեհոգությունն իր ժողովուրդներին կանգնեցնի այնպիսի դրության մեջ, երբ արդեն մեկը չի լինի, որ դիմակայի վերածնված և ամրացող նեոօսմանականությանը և պանթյուրքիզմին՝ թուրքական ժամանակակից նացիզմին։ Աշխարհը վաղուց կուշտ է հրից, մահից, ավերածությունից. թուրքական նացիզմը չպետք է անցնի։

Արտաշես Գեղամյան` Հայաստանի ԱԺ պատգամավոր Հանրապետական կուսակցությունից, ԵԱՀԿ Խորհրդարանական վեհաժողովում Հայաստանի Ազգային ժողովի պատվիրակության ղեկավար, «Ազգային միաբանություն» կուսակցության նախագահ