ԲՈւԽԱՐԵՍՏ, 31 ՕԳՈՍՏՈՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Հաճկատարին ավանդաբար տրված այս բնորոշումը կարող է չափազանցություն թվալ, սակայն, կարող ենք ասել ավելին. այն խնդրակատար սրբավայրն է ոչ միայն ռումինահայերի, այլև ռումինացիների համար: Եվ տարվա մեջ մի քանի տոների բազմահազար ռումինացիներ այստեղ ուխտի են գալիս ոչ միայն Սուչավայի շրջակա բնակավայրերից, այլև երկրի տարբեր կողմերից:

Այս վանքի հռչակը խտացված է հենց նրա Հաճկատար անվանման մեջ, որը նշանակում է «հաճոյից կատարող», այսինքն` ուխտավորների խնդրանքները կատարող, որի համար եկեղեցին հայ մատենագրությունում անվանվել է նաև Խնդրակատար: Այս անվանման հնագույն արտահայտություններից մեկը գտնում ենք հայ մատենագրության և ձեռագրային շքեղ կենտրոններից մեկին` Կիլիկյան Հայաստանի Արքակաղնի վանքին տրված Հաճկատար բնորոշման մեջ: Ինչպես նշում է Ղևոնդ Ալիշանը, Հաճկատար կամ Խնդրակատար էին անվանվում Սբ Աստվածածնի անունը կրող ուխտավայրերը: Քանի որ Տիրամայրը եկեղեցու գլխավոր բարեխոսն էր իր Միածին որդու առջև, ուխտավորներն իրենց խնդրանքներով ապավինում էին Տիրամորը, որ Ամենասրբուհի կույսը բարեխոսի և իրենց խնդրանքը կատարվի:

Հաճկատարն անվանվել է նաև Խաչկատար, քանի որ աղոթքներում խնդրանքի կատարմամբ ուխտավորները դիմել են նաեւ Սբ Խաչի զորությանը` ասելով. «Օգնեա Սուրբ Խաչ» (Օգնիր Սուրբ Խաչ): Պատահական չէ, որ Կիլիկիայի Արքակաղնի վանքը Հաճկատարից բացի անվանվել է նաև «Խճկտոր», որը խաչկատար բառի ժողովրդական ձևն է:

Հաճկատարի կառուցման մասին պատմում է մի ավանդություն` երկու տարբերակներով: Համաձայն ավանդության առաջին տարբերակի, Տոնավագ անունով մի հայ վաճառական` ռումինական տառադարձությամբ Դըրգան Դոնովակի, ով եզների իր նախիրը տանում է Վիեննա վաճառելու, մի գիշեր քնում է այն բլրի վրա, ուր հիմա Հաճկատարի վանքն է, և գիշերը երազում տեսնում է հրեշտակներին և լսում նրանց օրհներգությունը, որից արթնանալով` հոգևոր զմայլման մեջ ուխտում է, որ գործերը եթե հաջող ընթանան, Վիեննայից ետ վերադառնալիս այստեղ մի վանք կկառուցի: Այնուհետև ասվում է, որ Վիեննայում նա անսովոր հաջող մի գործարք է կատարում և վերադառնալով այստեղ, կառուցում է այս վանքը: Քանի որ Հաճկատարն ինքը կատարված ուխտի ծնունդն է, այդ պատճառով էլ կատարում են ուխտավորների խնդրանքները: Ուխտավորական երգում է ասվում. «Սուրբ Հաճկատար Աստվածածին, Սուրբ անունդ է մեզ անգին, Զի որք ուխտ գան առ դրան քոյին, Առնեն քեզնից խնդրելին»:

Ըստ ավանդության երկրորդ տարբերակի, Հաճկատար հասնելու ճանապարհին դաշտային արահետի այն կետում, որտեղից սկսում է երևալ բլրի վրա գտնվող Հաճկատարի խաչը, եզնավաճառ երկու եղբայրները` Աստվածատուրը (Բոգդան) և Տրական, գիշերում են այստեղ, և գիշերը երկուսն էլ երազում տեսնում են, որ իրենց գործերը հաջող են ընթացել, և իրենք մի եկեղեցի են կառուցել: Արթնանալով` նրանք բարձրանում են բլուրը և տեսնում են, որ եկեղեցու հիմքերը գցված են, և նրանք նույն տարում կառուցում են այս վանքը:

Այն տեղը, որտեղ ըստ ավանդության եղբայրները տեսել են այս երազը, մի խաչ է կանգնեցված, որտեղից էլ սկսվում են ուխտավորական արարողությունները: Համանման ձեւով Մշո Սուրբ Կարապետի ուխտագնացությունների արարողությունները սկսվում էին դեպ վանք տանող ճանապարհի այն ոլորանից, որտեղից առաջին անգամ երևում էր Ս. Կարապետի կարմիր գմբեթի խաչը: Ինչպես որ Սբ Կարապետի գլխավոր ուխտագնացությունը և տոնը նշվում էր Վարդավառին, այնպես էլ Հաճկատարում ռումինացիների, հնում նաև հայերի գլխավոր տոնը դարձյալ Վարդավառին է տոնվում:

Ռումին եկեղեցում այս տոնը համընկնում է Սբ Եղիայի տոնին, որը պատահական չէ: Մշո Սբ Կարապետը նվիրված է Հովհաննես Մկրտչին, ում համարժեքը Հին Կտակարանում Եղիան է, և Հովհաննես Մկրտիչն ինքն Ավետարանում համեմատվում է Եղիայի հետ: Վարդավառի նման, որը նաև անձրևաբեր և անձրև հայցելու տոն է, Սբ Եղիայի տոնը ևս նշվում է ամռանը, և Սբ Եղիան համարվում է անձրևաբեր այն սուրբը, որին դիմում են երաշտի ժամանակ:

Հաճկատար վանքը երկու մուտք ունի. մեկը ընդհանուր դարպասը, որից ներս գտնվում է նաև ուխտավորների կացարանը, իսկ երկրորդ մուտքը տանում է ուխտավորական բլուրն ի վեր, որը բարձրանում են ծնկաչոք: Ուխտավորական այս ճանապարհը խնդրակատար և հաճկատար ճանապարհն է, որը բարձրանալը խորհրդանշում է դեպի բարձունք վեր ելնելը: Այստեղ ես զգում, թե վերելքը իրապես ինչպես է վեհացնում մարդուն: Այս ճանապարհի սկզբին մի սալ քար է դրված, և այնտեղից ճանապարհը կանաչ մի արահետով տանում է դեպի վեր, այս ճանապարհին խռնված են ռումինացի գյուղացիներ, ովքեր ուղղափառության կենդանի ավանդույթի կրողներն են, կրողները հոգևոր-բարոյական այն ներուժի, առանց որի երկրները և պետությունները վերածվում են սոդոմ-գոմորների:

Ուխտավորական այս սկզբի մոտ գալիս են ժամանակակից մեքենաները, որտեղից ելնողները` մնալով իրենք իրենց հետ, պարզ ուխտավորների են վերածվում` մեքենա վարողներից դառնալով ծնկաչքո առաջ շարժվողներ: Ճանապարհի այս սկզբնակետում գետնին դրված է Հաճկատարի եկեղեցու թիթեղյա մանրակերտը, որի ներսում ուխտավորները վառում են իրենց մոմերը, որոնք որպես բարեխոսություն են վառվում նրանց վեր ելած ճանապարհին: Մինչև վանք հասնելը, եկեղեցին խոհրդանշական ձևով սկսվում է այստեղից: Դեպի վանքի պարիսպը տանող ճանապարհին կան մի քանի փոքր թմբեր, որտեղ դարձյալ մոմեր են վառվում: Այս ճանապարհին ես զգում հավատքի կենսատու ուժը. ծնկների վրա հավատով ելնողներն ավելի քիչ են հոգնում, քան թե քայլելով որպես զբոսաշրջիկ ելնողները: Ուխտավորները ծնկաչոք այսպես ելնում են և երկու անգամ պտտվում վանքի շուրջը և ներս մտնում եկեղեցի:

Պարսպից ներս` մուտքի մոտ, հայկական ոճավորմամբ մի խաչքար է, որի մոտ ևս ուխտավորները մոմեր են վառում: Եկեղեցու ավանդատան կողմից բացված դռներից մեկը, որն այժմ փակ է հին մետաղյա նիգով, իր վրա կրում է ուխտավորների` տարբեր տարիներին կատարած մակագրությունները բարեխոսական տարբեր հայցվածներով:

Հաճկատարը ժամանակին եղել է կուսանաց անապատ, իսկ Զամկան` տղամարդկանց մենաստան, և Հաճկատարի բակում գտնվում են շիրիմները մի քանի միանձնուհիների, որոնց շուրջը ևս ուխագնացությունների այս օրերին մոմեր են վառվում, իսկ տապանաքարերը պատում են մետաղադրամներով:

Ուխտավորները ծնկաչոք դիմում են այս շիրիմներին և այս վանքում սպասավորած կրոնավորուհիների բարեխոսությունը ևս հայցում: Վանքի ներսի սալահատակը նույնպես պատված է տարբեր գրություններով և մետաղադրամներով, որոնք գծում են ուխտավորների երթուղու ընթացքը դեպի վանք և վանքում էլ՝ դեպի եկեղեցի:
Եկեղեցու մուտքի դռանը ռումիներեն գրված է Hajigadar, որը ռումիներեն տառադարձմամբ ներկայացնում է վանքի անվանման հոգևոր խորհուրդը` հաճոյից (խնդրանքների) կատարումը: Եկեղեցու ներսում գտնվում են մի շարք սրբանկարներ, որոնք 18-19-րդ դարերից են և ներկայացնում են Բարեխոսության ու Տիրամայրը Մանկան հետ թեմաները: Այս սրբանկարների շրջանակները դարձյալ պատված են մետաղադրամներով և շրջանակին զուգահեռ մի շրջանակ են գծում:

Եկեղեցու գավիթն ավելի ուշ է կառուցվել և գավթից ներս մտնելով` եկեղեցու հին դռնով անցնելիս այն զգացողությունն ես ունենում, թե վիմափոր մի այր ես մտնում, ինչպես Գեղարդում և կամ Բեթղեհեմում: Անհրաժեշտ է նշել, որ նման զգացողությունը իրապես խաբուսիկ չէ, քանի որ եկեղեցին կառուցված է բլրի գագաթին, որտեղից որոշակիորեն փորված է դեպ բլրի խորքը: Բեթղեհեմյան այս զգացողությունն ավելի է ուժգնանում, երբ տեսնում ենք վանքի հրաշագործ հռչակ ունեցող «Տիրամայրը Մանկան հետ» սրբանկարը Տիրամոր գլխանոցի Բեթղեհեմյան աստղի նման փայլող վառ աստղով:

Եկեղեցին ունի միջնադարյան շնչով լեցուն պարզ և վեհաշուք մի բեմ, որի առջև հավաքված ռումին հավատացյալներին օրհնում և օրհնված ջուր է տալիս Սուչավայի հայոց հոգևոր հովիվը: Հայկական ընդունված ավանդույթով, որն առավել ցայտուն է արտահայտվել հատկապես Սբ Էջմիածնում, բեմի դիմաց աջ և ձախ կողմերում Հայոց աշխարհի առաջին երկու լուսավորիչներն են` Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալները: Եկեղեցու բեմի դիմաց գտնվող երկու գլխավոր հիմնասյուներն իրար կապող կամարի որմնանկարին էլ պատկերված է Տրդատի մկրտությունը:

Եկեղեցու կամարի աջ և ձախ կողմերում Քրիստոսի անձեռակերտ պատկերն է փշե պսակով: Այն թեև Ուղղափառ աշխարհի եկեղեցական պատկերների մասն է, այս համատեքստում, սակայն, ստուգաբանվում է նաև ազգային շրջանակում` կազմելով թեմատիկ մի երրորդություն Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալների և Տրդատի մկրտության պատկերների հետ` ներկայացնելով հայոց աշխարհի առաջին լուսավորիչներին, Աբգարի հավատալը և Տրդատի դարձը՝ Հայաստանում քրիստոնեության առաքելական քարոզությունից մինչև պետականորեն ընդունումը:

Ազգային առումով էլ վանքի նշանակալից սրբություններից է 1244 թվականով թվագրվող և Տաթևում պատրաստված զանգը, որը կախված է վանքի բակում: Վանքի ուխտագնացությունը կատարվում է օգոստոսին` Տիրամոր Վերափոխման տոնին, երբ պատրաստվում է անիական հիշատակ համարվող նշանավոր ականջապուրը խմորագնդիկներով և ասվում էր, որ ով մինչ կիրակի օրվա սեղանը գցելը, քառասուն նման գնդիկներ պատրաստեր, նրա ուխտը կկատարվեր:

Ինչպես հայոց մյուս եկեղեցիներում, այստեղ ևս մատաղ է տրվում տաղավար այս տոնին: Նաև տաղավար մյուս տոների ժողովրդական ուխտագնացությունների նման, Հաճկատարի ուխտագնացությունը ևս սկսվում է Վերափոխման կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը` առավոտյան ժամը ութին, Սուչավայի Հայոց Սբ խաչ եկեղեցուց: Այստեղից ժողովուրդը թափոր կազմած, քահանայի առաջնորդությամբ խաչով և խաչվառով ու հոգևոր երգեցողությամբ շարժվում էր դեպի Հաճկատար՝ կատարելով այս ճանապարհի տարբեր փուլերի ուխտավորական արարողությունները:

Հաջորդ օրը, հավարտ Ս. Պատարագի, ընդունված կարգով կատարվում էր Խաղողօրհնեքի արարողությունը, և ապա տրվում էր մատաղը` որպես սիրո ճաշ, առաջին դարերի քրիստոնեական սիրո արտահայտությունը եղող ագապեն, շարքով ձգված սեղանների շուրջ հավաքելով ռումինահայության ներկայացուցիչներին: Այս սեղաններին ամեն տարի խոնարհաբար սպասավորում էր տվյալ տարվա մատաղի և հյուրասիրության կազմակերպիչը, որպես քրիստոնեական խոնարհության օրինակ:

Վերափոխման տոնին հաջորդող Մեռելոցն էլ երկուշաբթի օրը արդեն կատարվում էր Զամկայում, որով ավարտվում էր Սուչավայի ուխտագնացությունը:
Սուչավային մեծ առաքելություն էր վիճակված նաև 20-րդ դարում` Երկրորդ աշխարհամարտի աշխարհասասան օրերին: Ռումինիայի Հայոց թեմի առաջնորդ

Տ. Հուսիկ արքեպիսկոպոս Զոհրապյանի վախճանումից հետո առաջնորդական աթոռը թափուր էր մնացել այստեղ կուսակրոն հոգևորական չլինելու պատճառով և վտանգ կար, որ թեմական կառույցը կարող էր վերացվել: Եվ ահա այս պայմաններում ռումինահայ համայնքը որոշում է առաջնորդական աթոռի համար ձեռնադրել Բուխարեստի հայկական վարժարանի երիտասարդ, բայց արդեն սիրված և ճանաչման արժանացած ուսուցիչ Կարապետ Պալճյանին: Մի ընտրություն, որը նշանավորվեց ոչ միայն ռումինահայության, այլև այնուհետև ողջ հայոց եկեղեցու համար:
Ապագա Ամենայն հայոց կաթողիկոսը ենթարկվելով տեղի հայության կամքին` պատերազմական վտանգների միջով անցնելով հասնում է Աթենք, ուր սեպտեմբերի 30-ին կուսակրոն հոգևորական է ձեռնադրվում Հունաստանի հայոց թեմի առաջնորդ
Տ. Կարապետ արքեպիսկոպոս Մազլումյանից և վերադառնալով ետ, ձեռնադրության քառասունքը նույն թվականի հոկտեմբերի 16-ից անցկացնում է Հաճկատարի վանքում, ուր պատերազմական այդ օրերին իրենց հարազատների պատերազմից անփորձանք վերադառնալու խնդրանքով դիմում էին ռումինացի ուխտավորները:

Ռումինահայ գաղութի ականատես պատմաբաններից Ա. Ասլանյանը գրում է. «Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի շրջանին եւ անոր յաջորդող տարիներուն, մեծ թիւով օտար քրիստոնեայ հաւատացեալներ կու գային ու ծնրադիր բլուրը կը բարձրանային, եւ յետոյ երեք անգամ դարձեալ ծնրադիր, եկեղեցիին շրջանը ընելէ վերջ կ,աղօթէին որպէսզի «Սուրբ Հաճկատար մայր ողորմածն զողորմութեան դուռն» բոլորին բանայ, գերիներն ու բանտարկեալները արձակուին` «զմեզ ազատես սուրբ Հաճկատար, ամէնեցուն դու տաս մեզ ճար»: Անոնք իրենց արտասուալից աչքերը կը յառէին Ս. Խորանին վրայ հանգչած Ս.Աստուածամօր հրաշագործ պատկերին, եւ կը հետեւէին ծնրադիր քահանայի «Տէր ողորմեա»-յին»:

1943թ. նոյեմբերի 26-ին ավարտվում է նորընծա աբեղայի քառասունքը, եւ Հաճկատարի մատյանում ապագա Հայրապետը գրում է. «Ասյօրուընէ, ինծի համար կը սկսի նոր կեանք մը, կեանք մը, որ նուիրուած պիտի ըլլայ մեր եկեղեցւոյ ու մեր համայնքին: Աստուած հետս ըլլայ»: Եվ Հաճկատարը կատարեց նրա խնդրանքը:
Խորհրդանշական է նաև այն հանգամանքը, որ 1700-ամյակի հանդիսությունների շրջագծում կազմակերպված ուխտագնացությունների շարքը 1997թ. օգոստոսին սկսվեց Սուչավայի Հաճկատարից:

Տեր Հեթում քահանա Թարվերդյան