Անկախության շրջանի հոգեբանական պատկերը՝ Նորայր Սարգսյանի վեպում. հեղինակը 30-ամյակը կտոնի «Հանրապետություններից երրորդը» գրքի շնորհանդեսով

ԵՐԵՎԱՆ, 2 ԱՊՐԻԼԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Ժամանակակից գրող Նորայր Սարգսյանին ընթերցողները հիշում են «Չինական պատ» պատմվածքների ժողովածուով, որը նկատվեց, սիրվեց ու կանաչ ճանապարհ հարթեց գրողի համար: Սարգսյանը խոստովանում է՝ իրեն հանգիստ չի տվել վեպ գրելու մեծ ցանկությունը, ինչի պատճառով մի քանի վեպ անավարտ է թողել, բայց իրադարձությունների, հանգամանքների բերումով ավարտին է հասցրել «Հանրապետություններից երրորդը» վեպը: Այն արտաքուստ առօրյա-կենցաղային իրականության դրվագումներով՝ Հայաստանի անկախության շրջանի հոգեբանական պատկերն է:

Նորայր Սարգսյանը սպասված վեպն ընթերցողներին կներկայացնի իր ծննդյան օրը՝ ապրիլի 15-ին, «Զանգակ» գրատանը: Որոշել է 30-ամյակը տոնել շնորհանդեսով՝ հույս ունենալով, որ գիրքը կարող է լավ ընկեր դառնալ:

«Արմենպրես»-ի թղթակիցը «Զանգակ» գրատանը հանդիպել է հեղինակին և փորձել զրույցով բացահայտել վեպի մանրամասները, հասկանալ, թե ինչի շուրջ է այսօր խորհում, մտորում Նորայր Սարգսյանը:

-Տարիներ առաջ կարդացի «Չինական պատ»-ը ժողովածուն, որի շուրջ նաև զրուցել ենք: Պատմվածքներում Ձեր պատանեկությունն է, ընկերներն են, բակը, Երևանի փողոցներն ու Ձեր երազանքները: «Հանրապետություններից երրորդը»… Շատ ընդգրկուն վերնագիր է: Ո՞ւմ կգտնենք վեպում:

-«Չինական պատ»-ը գրքում ինքնակենսագրական տարրերը շատ էին, իսկ այս վեպը հարուստ է տարբեր կերպարներով: Խառը պատմություններ են, որոնք կապված են իրար: Հիմնականում պատմում եմ պատերազմից հետո ապրող մարդկանց մասին: Կարծում եմ՝ գիրքը կարդալու ընթացքում պարզ կդառնա վերնագիրը: Ոչ մի տողում չեք գտնի «հանրապետություններից երրորդը» բառակապակցությունը, սակայն գիրքն այդ մասին է:

-Այն իրականության, որում այսօր ապրո՞ւմ ենք:

-Այո:

-Իսկ ինչպիսի՞ն է այդ իրականությունն ըստ Ձեզ:

-Բավականին դաժան ու տխուր, բարդ: Կա միֆերի փլուզում, ինչի պատճառով հայտնվել ենք ազատ անկման մեջ: Այն առեղծվածները, որոնցով մեզ սնել էր հանրապետություններից երրորդը 1988 թվականի շարժումից սկսած և 1990-2000-ականներով վերջացրած, վերացան պատերազմի պատճառով, և նոր բան չի ծնվում: Մարդիկ շարունակում են իներցիայով առաջ շարժվել: Այն վերաիմաստավորումը, որ պետք է լիներ այդ ողբերգություններից հետո, ոչ մի կերպ չկա: Ինձ մոտ ևս չկա: Լինելով այդ միֆերի կրողը և գիտակցելով դրանց կորուստը՝ շատ ծանր է: Կարծես խախտվում է մարդու կյանքի, հասարակության, տարբեր դերեր խաղացող մարդկանց միջև հավասարակշռությունը, ինչից հետո բավականին դժվար է նոր բան սկսելը: Հանրապետություններից երրորդը նաև ինչ-որ իմաստով դառնում է վերջաբանը միֆերի և նորը սկսելու հնարավորություն է տալիս՝ կազմաքանդելով հինը:

-Դուք տեսնո՞ւմ եք գաղափարակիցների:

-Եթե լինեն գաղափարներ, կտեսնեմ, քանի որ դրանք չկան, ավելի շատ մարդկային հասարակ բաների վրա կարելի է հենվել, օրինակ՝ մարդը պատասխանատո՞ւ է, թե՞ ոչ, զղջո՞ւմ է, թե՞ ոչ, փոխո՞ւմ է իր կարծիքը, թե՞ ոչ: Չկան գաղափարներ, բայց կան այդ կետերը, որոնց վրա հենվելով՝ կծնվեն գաղափարներ:

-«Հանրապետություններից երրորդը» գրքի միայն առաջին մասն եմ կարդացել, որը պատմում է ձուկ վաճառող Պետրոսի մասին: «Պետրոսը» գրքի երևանյան փառատոնի շրջանակում կազմակերպված գրական մրցույթում մրցանակի արժանացավ «Արձակ» անվանակարգում: Դժվար է միանշանակ բնութագրել Պետրոսին, ասել, որ նա լավ հերոս է, կամ վատն է, քանի որ ունի խիղճ, որը երբեմն նրան տանջում է, բայց աչքի ընկնելու մոլուցքը հաղթում է: Ի՞նչ եք կարծում այսօր շա՞տ են Պետրոսի պես մարդիկ, որոնք կայանում են ուրիշների սխրանքների հաշվին:

-Բոլոր մարդկանց մեջ էլ ապրում է Պետրոսը՝ տարբեր չափաբաժիններով: Նա ունի նախատիպ, բայց հորինված կերպար է: Նախատիպը զինվորական հագուստով ձուկ վաճառող է, որի անցյալը չգիտեմ: Փորձել եմ նրա շուրջ հորինել պատմությունը, թե ինչպիսին կարող էր այդ մարդը լինել: Չեմ ցանկացել ընդհանրացնել, բայց Պետրոսն ունի բնավորության գծեր, որոնք բոլորիս են հատուկ: Այդ գծերը երբեմն սեղմվում են, հետո էլ պոռթկում «Ֆեյսբուք»-ի ստատուսի տեսքով և այլն: Առաջ այնքան էլ տխուր բան չէր դա, բայց, քանի որ արդեն կյանքի ու մահվան մասին է խոսքը, ուրիշի հավանական մահվան վրա ինքնահաստատվելը ծանրացնում է հարցը:

-Մեր նախորդ զրույցում ասել եք, որ կարևորում եք գրական երկի ռիթմն ու հետաքրքիր լեզուն: Վեպում Ձեր ռիթմը, լեզուն պահպանվե՞լ են, թե՞ …:

-Շատ են փոխվել, բայց ռիթմի պարզությունը, արագությունը, հեշտ ընթեռնելի լինելը, մի քիչ հումորը պահպանվել են: Այդ հումորը սարկազմի է վերածվել, ավելի դաժան է դարձել թե՛ պատումի մեջ, թե՛ փոքր հատվածներում: Այս գրքում իրականության չափաբաժինը փոքրացել է, հորինվածքը, մոգական ռեալիզմը շատացել են, շատ են ոչ իրական իրադարձությունները, որոնք թույլ են տալիս հասկանալ, թե ընդհանուր իրավիճակն ինչպիսն է, ինչպիսին են մարդկանց սպասումները, հրաշքի սպասում կա, մարգարեների սպասում կա: Այդ ամենի հետ թե՛ լեզուն, թե՛ պատումը փոխվում են: Հույս ունեմ, որ ավելի պրոֆեսիոնալ եմ դարձել: Դա արդեն ընթերցողները կասեն: Վեպում նաև դասական պատումներ կան, ինչն առաջ չէի սիրում. էսսեի ոճով պատմվածքներ էի գրում: Հիմա պատումն ունի սկիզբ, ընթացք, ավարտ, չնայած ինչ-որ տեղեր կոտրվում է, վերականգնվում է, բայց դասականը գերակշռում է: Հույս ունեմ՝ դրանից ինքնատիպությունը չի կորել:

-Մեծ համակրանք եք տածում հայ գրողների նկատմամբ: Դա պարբերաբար արտահայտվում է Ձեր սոցիալական ցանցերում: Կա՞ն գրողներ, որոնց ազդեցությունը կրում եք, որոնցից որոշ հմտություններ եք յուրացրել:

-Տարբեր լեզուներով օտար գրողների գրքեր եմ կարդում, բայց ավելի շատ հայ հեղինակների ազդեցությունն եմ կրում: Հիմնական գործիքը, որով մարդը գրում է, լեզուն է: Ես հայերեն եմ գրում և ակամայից մեր հեղինակներից կառույցներ եմ վերցնում: Տարիներ առաջ մեծ էր Հրանտ Մաթևոսյանի ազդեցությունը, իսկ վերջին շրջանում շատ եմ կարդում Արմեն Շեկոյանին: Հումորային, թեթև ինքնահեգնանքով ինքն իր մասին խոսելը, գրելը նաև ինձ է հաջողվում: Գնահատում եմ Շեկոյանին, որովհետև նրա սարկազմը, հումորը աբսուրդային իրավիճակներում ակնհայտ են, նա սիրում է այն հասարակությունը, որում ապրում է, ինչը կարևոր է: Եթե ուզում ես փոխել, պետք է սիրել, ոչ թե միայն քննադատել:

-Իսկ Ձեզ համար այս հասարակությունը սիրելի՞ է:

-Ես այս հասարակության մի մասն եմ ու քիչ թե շատ մասնակցել եմ մի շարք կարևոր իրադարձությունների: Չեմ կարող ինձ առանձնացնել: Կա հիասթափություն ինքս ինձնից, հանրությունից: Կա նաև ուրախություն, երբ տեսնում ես, որ ամեն դեպքում որոշ բաներ պահպանվում են, բայց այս շրջանում հատկապես հիասթափությունն է մեծ: Հիմա մեր ազգին մոդեռնիզմ է հարկավոր, հզոր մշակութային շարժում է պետք, որ կարողանա հին միֆերը կոտրել ու նոր բան բերել: Սիրելով հինը՝ փորձի նորացնել գաղափարները:

-Ասում եք՝ տարիներ շարունակ պետություն չենք ունեցել, իսկ գրականությունը ժողովրդի մեջ ազատասիրություն սերմանելու լավ միջոց է եղել: Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ նաև ժամանակակից գրականության բացն է, որ այժմ բազմաթիվ խնդիրների առաջ ենք կանգնած:

-Այստեղ հավի ու ձվի պատմությունն է: Պետությո՞ւնն է մեղավոր, որ գրող չկա, թե՞ գրողն է մեղավոր, որ պետություն չկա: Հավանաբար մեր սերնդի ստեղծագործողների սխալներից մեկն այն է, որ հավատացել ենք, որ կա պետություն, որը զբաղվում է իր խնդիրներով: Գրողները կարծում էին՝ պետություն կա, ուստի իրենք կարող են միջազգային թեմաներով գրել, թրենդներով գրել՝ հեռացած պետությունից: Եթե նայում ենք սովետական շրջանի արձակը, այնտեղ պետականության երազանքն ու սաղմնավորումն ակնհայտ են, իսկ մենք անդրադառնում էինք անհատին, փորձում հոգեբանական շերտեր բացել և այլն: Մտածում էի, որ մեր գրականությունը պաթետիկ է: Հիմա հասկանում եմ, որ Րաֆֆին չէր կարող թողնել իրականությունն ու խորանալ փիլիսոփայական թեմաների մեջ, նա ստիպված էր այդ հասարակությանը, այդ հանրույթին գաղափարներ փոխանցել, փորձել համախմբել գաղափարի շուրջ, որ հասարակությունը կարողանա պայքարել, հարցեր լուծել:

Հիմա շատ դժվար կլինի իրականությունից հեռանալ ու գրել օրինակ՝ արհեստական բանականության մասին, քանի որ քեզնից բոլորովին այլ բան են սպասում, և ինքդ էլ հասկանում ես, որ պետք է այլ բան գրել: Հիմա վերադարձ կա դրան, պետք է գաղափարներ գտնել: Սերմանելն ավելի դժվար կլինի, քանի որ ամբողջ աշխարհում գրականությունն այդ գործառույթը կորցրել է: Այն էլիտար փոքր հանրության համար է: 19-20-րդ դարի հզոր ալիքը, որ կարողանում էր համախմբել, անցած փուլ է: Դա արդեն այլ մարդկանց գործն է, բայց ստիպված ես վերադառնալ, փորձել ու ինչ-որ բան ստեղծել թեկուզ փոքր խմբի համար՝ հույս ունենալով, որ այդ խումբն էլ մեկ այլ խմբի կփոխանցի այդ գաղափարները: Ավաղ, մեծ հույսեր չկան:

-Ամեն դեպքում հուսահատվել պետք չէ: Հաճախ եմ հանդիպում այն մտքին, որ իրական գրողը նա է, ով վեպ է գրում: Եթե չեմ սխալվում, շատ եք ցանկացել, որ «Չինական պատ»-ը վեպ լինի, և այդ միտքը խանգարել է, որ այն վեպ դառնա: «Հանրապետություններից երրորդը» գրքի պարագայում ինչպե՞ ս էր:

- Այստեղ հակառակն է: Ես գրում էի պատմվածքներ, բայց մի օր հասկացա, որ բոլոր պատմվածքները շաղկապված են, ու շատ աշխատելու դեպքում գիրքը կարող է վեպ դառնալ: Այդպես էլ եղավ ու ավելի լավ ստացվեց, քանի որ ճնշում չկար, գրում էի հանգիստ: Նյութը նույնն է, կերպարները նման են, նույն միջավայրից են: Շատ եմ սիրում խառը լեզվով գրել. մի տեղ գիտական բան կլինի, մի տեղ՝ ժարգոնային, սենտիմենտալ, մտքերի հոսք և այլն, սակայն անգամ լեզուներն իրենց հատույթում նման են:

Այն հարցը, որ լուրջ գրողը պետք է վեպ ունենա, տանջում է երիտասարդ գրողներին: Ես տանջվածներից մեկն եմ: Մի քանի անավարտ վեպ ունեմ, որոնք հույս ունեմ՝ մի օր կավարտեմ, բայց շնչառության հարց կա, և պետք է հասկանալ՝ ինչքանի է հերիքում: «Հանրապետություններից երրորդը» վեպ է, բայց այն 300 կամ 700 էջ չէ: Այն 120 էջ է, բայց վեպ է, եթե չընկնենք տառակերության, երկարաշնչության հետևից, կարելի է նաև վեպեր գրել: Հիմա ուրիշ վեպեր են գրվում:

-Ձեր նախորդ գրքում հերոսը, որը կարծում եմ՝ Դուք եք, Աբովյան փողոցով քայլելիս տեսնում է պատշգամբում ծխող մեկին: Նա երազում է լինել այդ մարդու փոխարեն, ապրել այդ տանը և այլն: Այս գրքում նման պատկերներ կա՞ն:

-Չկան: Իմ կյանքում ավարտվել է ինքնապատումի շրջանը: Օտար կերպարներ են, որոնց մեջ ինձնից էլ մասնիկ կա, ծանոթ ու անծանոթ մարդկանցից բաներ կան: Եթե խոսենք երազանքներից, հիմա արդեն բավականին շատ երազանքների հասած, այդ երազանքները դեկոնստրուկցիայի ենթարկած մարդ եմ: Ավելի շատ մնացածի, դրանից հետոյի մասին է գիրքը:

-Շարունակո՞ւմ եք մնալ այն կարծիքին, որ պետք է ունենալ նպատակներ:

-Դա ստիպում է չընկնել ծայրահեղությունների մեջ: Փոքր, կյանքային նպատակներ, իրատեսական նպատակներ՝ լավ տուն, լավ մեքենա և այլն, որ չհասնի հիվանդության: Այդ ամենն օգնում է տեմպից չընկնել, փորձել փոքր բաներից հաճույք ստանալ: Ինձ նպատակներ պետք են՝ ապատիայի մեջ չընկնելու համար:

-Գիրքը մարդու ընկերն է: Իսկապես այդպես է: Լավ գրքին միշտ վերադառնում ես: Ըստ Ձեզ՝ «Հանրապետություններից երրորդը» կարո՞ղ է լավ ընկեր դառնալ:

-Կարծում եմ՝ կարող է: Մի քիչ վատ ընկեր կլինի: Ավելի չարացած ընկեր կլինի և կհիշեցնի, որ մի բան սխալ ես արել, բայց նման ընկերները հիմա շատ պետք են, քանի որ մարդը շատ շուտ է մոռանում կատարվածը: Պետք է մեկը, որ նրան օգնի չկրկնել սխալները: Մարդիկ ոչ թե հարյուր, այլ անգամ երեսուն տարի առաջվա պատմությունը չգիտեն: Թվեր գիտեն, բայց իրավիճակը չեն պատկերացնում: Երբ տեսնում ես, թե ինչքան է ամեն բան կրկնվում… Իրադարձություններն էլ կրկնվում են, քանի որ դու չես փոխվում:

Չարագուշակ բան չկա, ուղղակի պետք է փոխվել, փորձել դուրս գալ այդ իրավիճակից, գտնել գործառույթ, որն ավելի արդյունավետ կօգտագործի քո ռեսուրսները, քեզ կփոխի այնպես, որ չես հայտնվի այն իրավիճակում, երբ զոհ ես, որը նայում է աջ ու ձախ և փորձում օգնություն գտնել:

-Շնորհակալություն, Նորայր հետաքրքիր զրույցի համար: Անհամբերությամբ կսպասեմ գրքի հետ հանդիպմանը:

-Ես էլ եմ շնորհակալ:

Անժելա Համբարձումյան

Լուսանկարները՝ Հայկ Հարությունյանի