ԵՐԵՎԱՆ, 3 ՄԱՅԻՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Միջազգային «Medium» հարթակում DFRLab-ը հետաքննական հոդված է հրապարակել՝ Հայաստանում առցանց քարոզչության ազդեցության, դրա գործիքների ու դերակատարների վերաբերյալ: «Արմենպրես»-ը ներկայացնում է երկու մասից բաղկացած  հոդվածներն ամբողջությամբ:

«2018 թ. մայիսին ժողովրդավարական ցույցերից հետո Նիկոլ Փաշինյանի ընտրվելը Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում ստացավ «Թավշյա հեղափոխություն» անվանումը՝ ավետելով նոր իշխանության գալուստը եւ ամրապնդելով երկրի քաղաքացիական հասարակությունը:
2018 թ. The Economist-ը Հայաստանն անվանեց «տարվա երկիր»՝ հայտարարելով, որ «սա ժողովրդավարության վերականգնման հնարավորություն է հինավուրց եւ բազմաչարչար այդ ժողովրդի համար»:

«Թավշյա հեղափոխություն»-ն աշխուժացրեց Հայաստանի սոցիալ-քաղաքական կյանքը, բայց այն նաեւ ցինիզմի աղբյուր դարձավ քաղաքական փոփոխությունների հակառակորդների համար: Վերջին ամիսներին մի քանի նման հակառակորդներ, որոնք ընդգրկվում էին Hashtag քարոզարշավի շրջանակներում #SutNikol (հայերենից «#FakeNikol» թարգմանված) ցանցում, սկսել է Ինտերնետի ազդեցության բարդ գործելակերպ, Նիկոլ Փաշինյանի եւ նրա կողմնակիցների վարկաբեկման նպատակով առցանց տարածելով կողմնակալ պատմություններ եւ ապատեղեկատվություն:
Այս խմբերն իրականացնում են առցանց մանիպուլյացիայի տեխնիկա. նրանք հանդես են գալիս որպես օբյեկտիվ և արժանահավատ փաստեր հավաքող եւ ստուգող կազմակերպություններ, որոնք հավակնում են առաջնորդել երկրի առցանց քաղաքական բանավեճը: Նրանք գործում են անխնա եւ ավելի ու ավելի ուժգին:

Այս վերլուծության հիմնական նպատակն է ոչ միայն տեղեկացնել հայ հասարակությանը, այլ նաեւ հետազոտողներին ուղղորդել: Քանի որ առցանց ապատեղեկատվության դեմ պայքարը սրվում է, ազդեցության քարոզչությունը իրենք են դնում որպես «փաստերի ստուգում» նախաձեռնություններ` կողմնակալ պատմությունները տարածելով որպես օբյեկտիվ ճշմարտություն: Այս ջանքերի դեմ պայքարի առաջին քայլը նրանց բացահայտումն ու բացատրելն է:

Ապրիլի 9-24-ն ընկած ժամանակահատվածում «Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցում ակտիվ գործողությունների թիվը կտրուկ աճեց՝ հասնելով շուրջ 15 հազարի: Նշում. BuzzSumo- ի տվյալները ապրիլի 19-ից հետո թարմացվել են, ուստի փաստացի ներգրավվածության մակարդակը կարող է ավելի բարձր լինել:

Ապրիլի 15-ին #SutNikol հեշթեգն սկսեց զարգանալ Հայաստանի առցանց լրատվամիջոցների միջավայրում: Ֆեյսբուքում, Twitter-ում եւ այլ սոցիալական մեդիա հարթություններում, hashtag-ը հաճախ հայտնվել է հակափաշինյանական բովանդակությամբ, որը վարչապետին մեղադրում էր կեղծ խոստումների, ստի եւ ապատեղեկատվության տարածման մեջ:

Հեշթեգի ծագումը անմիջապես ակնհայտ չէր: Twitter-ում Eurasia.net-ի լրագրող Ջոշուա Կուզերը հետաքրքրվել է, թե արդյոք որեւէ մեկը ուսումնասիրել է դրա արմատները, նշելով, որ «դա [...] շատ ցածր մակարդակ է»: Հայկական մի Twitter հաշիվ հետագայում պատասխանեց, որ «բոլոր չորս տղաները կապված են նախկին վարչակարգի հետ»:

Մտքերի այս փոխանակությունից բացի, #SutNikol-ի նախաձեռնության թվային աղբյուրի բաց կոդավորված այլ հետաքննություն չի եղել: DFRLab-ը նպատակ ունի լրացնել այդ բացը:

DFRLab- ը հայտնաբերել է չորս անհատներ եւ երկու Ֆեյսբուքյան էջեր, որոնք հիմնականում պատասխանատու էին #SutNikol- ի առցանց բովանդակության ստեղծման եւ տարածման համար: Նարեկ Սամսոնյանը, Արթուր Դանիելյանը եւ Նարեկ Մալյանը կապված էին երեք ֆեյսբուքյան էջերի հետ, որոնք տարածում էին #SutNikol-ի բովանդակության մեծ մասը:

DFRLab-ը չկարողացավ հաստատել չորրորդ անձի՝ Կոնստանտին Տեր-Նակալյանի եւ Facebook- ի երկու էջերի միջեւ ուղիղ փոխկապվածությունը, սակայն, այնուամենայնիվ, երկու էջերի բովանդակության զգալի ուժեղացուցիչն իր ֆեյսբուքյան էջի, ինչպես նաեւ նրա բլոգ, Blognews.am (տես բլոգի արխիվը #SutNikol բովանդակությունը): Տեր-Նակալյանի ևս ներկայացվեց #SutNikol- ի տեսանյութում, որը կքննարկվի այս շարքի 2-րդ մասում:

#SutNikol-ի բովանդակության մեծ մասը ծագում է երկու «Ֆեյսբուք»-ի էջերից՝ `Ադեկվադ եւ AntiFake.am:

Քանի որ երկու խմբերը ունեն Ֆեյսբուքի ակտիվ ներկայություն, բայց չունեն Twitter հաշիվներ, այս հոդվածը հիմնականում կենտրոնանում է իրենց «Ֆեյսբուք»-ի գործունեության վրա, թեեւ hashtag-ը նաեւ Twitter-ում է գործել՝ այդ խմբերի հետ կապված անհատների միջոցով:

Ադեկվադ. հակափաշինյանական, հակաամերիկյան տեսանյութեր արտադրող բովանդակություն

Adekvad ֆեյսբուքյան էջը քիչ տեղեկություններ է ներկայացրել իր օպերատորների կամ առաքելության մասին: «Մեր մասին» բաժնում այն ներկայանում է որպես «մշակութային կենտրոն»:

Թեեւ էջերի ղեկավարների ինքնությունը չի նշված, թերթի թափանցիկության բաժինը նշում է չորս ղեկավարներ, որոնք բոլորն ապրում են Հայաստանում: Այս բաժինը նաեւ հայտնաբերեց, որ էջն ստեղծվել է 2018 թվականի հունիսի 23-ին:

Այս ընթացքում էջը հավաքել է ավելի քան 21,000 հավանություն` զգալի լսարան, մասնավորապես, ընդամենը 2,93 միլիոն մարդու համար: 
Էջի տեսագրություններում երկու մարդ են երեւում՝ Արթուր Դանիելյանն ու Նարեկ Մալյանը:

Բազմաթիվ առցանց հաղորդումներում Դանիելյանն ու Մալյանը հարցազրույցներ են տալիս որպես Ադեկվատի ներկայացուցիչներ: «Ֆեյսբուք»-ի իր պրոֆիլի համաձայն, Մալյանը նաեւ ղեկավարում է անկախ PR գործակալություն, որը կոչվում է Մալյան PR գործակալություն:

Բովանդակության առումով Adekvad-ի էջը պարունակում է զգալի թվով տեսանյութեր Դանիելյանի մասնակցությամբ, որտեղ նա պնդում է, թե իրականում բացահայտ կերպով բացահայտում է Փաշինյանի կառավարությանը տրված սխալ հայտարարությունները: Նա պարբերաբար այդ ջանքերը համեմում է հակաամերիկյան հռետորաբանությամբ:

Մի տեսանյութում Դանիելյանը Փաշինյանին մեղադրում է առցանց «կեղծ հաշիվների բանակ» վարելու համար` իր կառավարության կողմից Ադրբեջանի հետ խաղաղ բանակցությունների կեղծ դրական լուսաբանման համար:

Այս մեղադրանքն անհիմն է: Այլ տեսանյութերում Դանիելյանը պարբերաբար ներկայացնում է Փաշինյանի «փաստորեն ստուգված» բյուջեի վիճակագրությունն ու ԶԼՄ-ների եւ էներգետիկ ոլորտում նրա վարած քաղաքականությունը, սակայն վկայակոչում է անհիմն տեղեկություններ եւ իր համար ցանկալի աղբյուրները: Վերջին տեսահոլովակներից մեկում նա մեղադրում է Փաշինյանին` «Հայաստանի ինքնիշխանության պաշտպանությունն ամերիկացիներին ծառայելու իր առաքելության հետ շփոթելու մեջ»:

AntiFake.am-ը որպես կանխակալ տեղեկատվության բարձրախոս

Ի տարբերություն Ադեկվադի, AntiFake.am-ը ունեցել է թե ֆեյսբուքյան էջ եւ թե կայք: Ֆեյսբուքյան էջի բովանդակության մեծ մասը կապված է AntiFake.am կայքի հետ, որի ֆեյսբուքյան էջը հիմնականում ծառայել է որպես բովանդակության ուժեղացման հարթակ:

Կայքի «Մեր մասին» էջի անգլերեն տարբերակում կարդում ենք. սխալ տեղեկատվությունը, քարոզչությունն եւ մանիպուլյացիաները եղել են հայաստանյան քաղաքականության վերջին շրջանի իրադարձությունների առանցքը:

«Քաղաքացիական գիտակցություն» եւ «Քաղաքացիական համերաշխություն» ազատական հասարակական կազմակերպությունները հիմնեցին AntiFake.am-ը որպես անկախ եւ անկողմնակալ զանգվածային լրատվամիջոց, որի նպատակն էր ստուգել փաստերը եւ հանրային նշանակության կարեւոր հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվություն տրամադրել:

Դանիելյանի, Մալյանի եւ Տեր-Նակալյանի հետ միասին #SutNikol-ի բովանդակության մեջ հայտնված անձանցից մեկն էլ Նարեկ Սամսոնյանն է, ով իր անձնական ֆեյսբուքյան էջում իրեն կոչում է «Քաղաքացիական գիտակցություն» ՀԿ-ի նախագահ: Չնայած նրան, որ «անկախ եւ անաչառ ԶԼՄ-ների» բիլինգը, AntiFake.am-ի բովանդակությունը մեծ տեղ է հատկացնում Փաշինյանի քննադատությանը: Էջն առաջարկում է «Նիկոլ-Օ-մետեր» եւ «Սուտ լուրերի վիճակագրություն»՝ «հետեւելու համար, թե արդյոք Նիկոլ Փաշինյանն իր խոստումները պահում է»: Փաշինյանի եւ ոչ մի հայտարարություն դրանցում չէր որակվում որպես «ճիշտ»:

Բացի այդ, AntiFake.am- ը պնդում էր, որ Հայաստանում «կեղծ լուրերը, քարոզչությունը եւ մանիպուլյացիաները» բացահայտելու համար «փաստահավաք քննության» միջոցով կայքի ամենաշատ ներգրավված հոդվածները ենթադրել են նախորդ կառավարության հաշվին Փաշինյանի «վարկանիշի» ուռճացման վերաբերյալ բեւեռացնող քաղաքական մեկնաբանություն՝ ակնարկելով թե Փաշինյանի այցելած գործարանը «գոյություն չունի» եւ տարածելով ապատեղեկատվություն «Գարդասիլ»-ի՝ HPV պատվաստանյութի մասին:

AntiFake.am ֆեյսբուքյան էջը վերջերս է ստեղծվել՝ 2019 թ. փետրվարի 28-ին: Այդ ժամանակից ի վեր, նա հավաքել է ավելի քան 7000 հավանություն:

Ռուսաստանյան հետք

DFRLab- ը բացահայտել է որոշ ապացույցներ, որ AntiFake.am- ը ամբողջովին ներքին գործողություն չէ: Դոմենի հանրային Whois ռեգիստրի որոնումը ցույց տվեց, որ IP- ի գտնվելու վայրը նշված է որպես Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան.
Օտարերկրյա IP-ի գտնվելու վայրը հաճախ աննկատելի ազդեցության գործողության նշան է, չնայած դա ինքնին չի հանդիսանում վերջնական ապացույց:

Բացի այդ, whois.net- ում տիրույթի եւ նրա անձնական կապի գրանցողը «վերանայվել է գաղտնիության նկատառումներով»: Վերանայումը ենթադրում է, որ AntiFake.am կայքի ետեւում գտնվող օպերատորները փորձել են թաքցնել իրենց ինքնությունը:

Ահագնացող գործողություններ

Ապրիլի 22-ի դրությամբ Adekvad-ը եւ AntiFake.am էջերը միասին արձանագրել են 48,624 փոխազդեցություններ, 723,242 տեսահոլովակներ եւ 28,442 հավանություններ ըստ CrowdTangle վերլուծության: Էջերը նույնպես ունեցել են համակցված հաշվարկի աճ `10.02% 7-օրյա ժամանակահատվածում, 2019 թ. ապրիլի 19-ի եւ ապրիլի 25-ի միջեւ ընկած հատվածում, ինչպես նաեւ փոխազդեցությունների շաբաթական 88.2% աճ՝ մարտի 17-ից ապրիլի 14-ը:

Այս գործողությունը կարող է նկարագրվել որպես ոչ ճիշտ: Ադեկվադի եւ AntiFake.am-ի օպերատորներն իրենց էջերի իրական նպատակը քողարկեցին` դրանք որակելով որպես անաչառ եւ օբյեկտիվ ռեսուրս հայկական հանրության համար:

DFRLab- ը նաեւ գտավ ապացույցներ, որ AntiFake.am- ի ինտերնետային էջը կարող է կապված լինել Ռուսաստանի տարածքում գտնվող ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց հետ, ինչպես նաեւ, որ տիրույթի օպերատորները փորձել են թաքցնել իրենց դոմեյն գրանցող տեղեկատվությունը:

Ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում այս էջերը Facebook-ում տասնյակ հազարավոր փոխհարաբերություններ են հավաքել եւ շարունակում են հավաքել:

Այս շարքի երկրորդ մասը ուսումնասիրում է, թե ինչպես է Ադեկվադի եւ AntiFake.am- ի օպերատորները համաձայնեցրել իրենց ջանքերը կողմնակալ պատմություններ տարածելու եւ անարդյունավետ բովանդակության համար»:

ՄԱՍ 2