ԵՐԵՎԱՆ, 17 ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Կորոնավիրուսի համավարակի ընթացքում Հայաստանում մեծ թափ ստացավ ներքին տուրիզմը։ Գարնան և ամռան ամիսներին շատերն իրենց ազատ ժամանակն օգտագործեցին Հայաստանը նորովի բացահայտելու համար։
«Արմենպրես»-ն առանձնացրել է հինգ ոչ այդքան հայտնի ուղղություններ՝ դեպի դեռևս չբացահայտված հուշարձաններ, որոնց մասին ավանդազրույցները, ճարտարապետական լուծումներն ու հետաքրքիր շինարարական հնարքները կստիպեն զբոսաշրջիկներին, երկիր այցելող հյուրերին հնարավորության դեպքում տեսնել այդ վայրերը։ Ընտրված հինգ հուշարձանները գտնվում են տարբեր մարզերում։ Տեղադրված քարտեզը կդյուրացնի ճանապարհորդությունը։

Դաշտադեմի ամրոց

Դաշտադեմի կամ Քաղենիի ամրոցը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Դաշտադեմ գյուղի հարավային մասում, ըստ համալիրն ուսումնասիրող ճարտարապետների ենթադրությունների կառուցվել է ուրարտական բերդի պարիսպների վրա։ Կամսարականների տոհմի նախաձեռնությամբ կառուցված միջնաբերդ-դղյակը թվագրվում է 7-րդ դար։

Համալիրն իր պատմության ընթացքում առճակատվել է թշնամիների հետ։ 1064 թվականին Սելջուկները, բացի  Անի քաղաքից գրավում են նաև այս ամրոցը: Նրանցից հետո համալիրն անցնում է Շադադյան տոհմին, և Սուլթան իբն Մահմուդ իբն Շավուրին 1174 թվականին նորոգում և վերակառուցում է ամրոցը, սրբատաշ քարերից և կրաշաղախից ուղղանկյուն հին աշտարակին կցելով կիսաշրջանաձև, բազմանկյուն հատակագծով բուրգեր։ Ամրոցը հետագայում ազատագրվում է Զաքարյան իշխանների կողմից:
Խոսելով ամրոց-համալիրի ճարտարապետության մասին, հարկ է նշել, որ Զաքարյաններին է վերագրվում միջնաբերդի շուրջ կառուցված կիսաշրջանաձև աշտարակներով առաջին պարսպապատի կառուցումը: Միջնաբերդի հիմքերը դրված են կոպտատաշ և խոշոր քարասալերի վրա։ Այսօր պահպանվել են միայն առաջին հարկի մեծ դահլիճը և վերևի հարկերի առանձին պատեր։ Ամրոցի հնագույն շինությունը դահլիճն է, որն ունի քառակուսի ձև։ Քառանկյուն աշտարակին հետագայում կցվել են կիսաշրջանաձև բուրգեր, որոնք կառուցվել են 12-րդ դարում։ Դաշտադեմի ամրոցը Հայաստանի համար, բացի քաղաքական-վարչական կենտրոն լինելուց, ծառայել է նաև  որպես պաշտպանական կարևոր օբյեկտ:
Ուշագրավ է, որ ամրոց-համալիրն իր տարածքում ներառում է նաև արտաքին բերդապարսպի հարավ-արևելյան մասում 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցի, իսկ հյուսիսային պատին կից կա 10-րդ դարի միանավ Սուրբ Սարգիս  սրբատաշ կարմիր տուֆից թաղածածկ եկեղեցի: Ֆեոդալական ձևի ամրոցն ունի ստորերկրյա գաղտնուղի, որը սկիզբ է առնում պարսպի հարավ-արևմտյան պատի կենտրոնից և հասնում արևմտյան կողմի ձորակը: Ամրոցի գլխավոր մուտքը հյուսիսային կիսաշրջանաձև բուրգից է (մյուս աշտարակները բազմանիստ են):  Համալիրի ամենահին կառույցը հենց միջնաբերդն է, որը եռահարկ է և ամրացված է եղել իրեն բոլորող աշտարակներով։ Շինությունը չի ունեցել պատուհաններ․ լուսավորությունը միակ աղբյուրը եղել է երդիկը։
Ամբողջական կազմի մեջ են մտնում նաև ջրամբարները, Խանի պալատը (19-րդ դար), միջնաբերդը, միջնաբերդը շրջապատող առաջին  և երկրորդ պարսպապատերը:

«Ագարակ» պատմամշակութային արգելոց

Արագածոտնի մարզի՝ Ագարակ և Ոսկեհատ գյուղական համայնքների, Երևան-Աշտարակ-Գյումրի մայրուղու երկու կողմերում, Ամբերդ գետի աջ ափին, հրաբխային տուֆե ելուստներից կազմված ժայռոտ հրվանդանի վրա է գտնվում «Ագարակ» պատմամշակութային արգելոցը»։ Արգելոցի տարածքում առկա են ժայռափոր խորշեր, դեպի այդ խորշերը տանող աստիճանահարթակներ և այլ նշանակության կերտվածքներ: Բոլոր այդ կերտվածքների, ինչպես նաև շրջանաձև, պայտաձև, մեանդրաձև փորվածքների, այդ փորվածքները միմյանց կապող առվակների կամ եռագագաթ, սեղանաձև զոհարանների շնորհիվ բնական լանդշաֆտը վերածվել է հսկա կոթողի: Մինչև Ագարակի պեղումները հայկական լեռնաշխարհում փաստագրված չէր 200 հա տարածք զբաղեցնող ծիսական լանդշաֆտի նմանատիպ օրինակ: Հիշյալ հուշարձաններն ուսումնասիրող հնագետների կարծիքով նման կերտվածքներով հագեցած ժայռահարթակները ծիսապաշտամունքային կառույցներ են, որոնց մի մասը համարվում է խեթական, մյուս զգալի մասն էլ` փռյուգական` շաղկապվելով հատկապես աստվածների մեծ մայր, լեռների, անտառների և կենդանիների կառավարիչ և պտղաբերությունը հովանավորող Կիբելա աստվածուհու պաշտամունքի հետ:
Ագարակի բնակիչները, օգտագործելով տեղական ռելիեֆի առանձնահատկությունները, տուֆի հսկայական զանգվածները վերածել են քարակոփ կառուցվածքների մի ամբողջական համալիրի։ Ամբերդի հոսանքն ի վար, տասնյակ հեկտարների վրա անընդմեջ շարունակվող քարաժայռերը, տուֆի ելքերը, քարաբլուրներն ու տուֆի հարթակները, ինչպես նաև առանձին կանգնած ժայռաբեկորներն ամբողջ մակերեսով, մշակված են եզրերով։ Քարաժայռերի և հարթակների ճակատային մասերը նույնպես մշակվել են։ Առկա են ժայռափոր խորշեր, դեպի այդ խորշերը տանող աստիճանահարթակներ և այլ նշանակության կերտվածքներ։
Պեղումներից հայտնաբերված մեծաքանակ խեցեղենը, թրծակավե արձանիկները, կլոր և պայտաձև օջախների, հենակ-պատվանդանների մնացորդները թույլ են տալիս հնավայրի բնակեցման այս շրջանը վերագրել շենգավիթյան կամ քուր-արաքսյան հնագիտական մշակույթի միջին փուլին, որը ժամանակագրվում է Ք.ա. 29-27-րդ դդ. սահմաններում: Հարթակի հարավային կողմում բացված ուրարտական ժայռափոր դամբարանի, ուրարտական կնիքով կարասային թաղման և խեցեղենի առկայությունը թույլ է տալիս ասել, որ Ագարակի հնավայրը բնակեցվել է նաև Ք.ա. 8-6-րդ դարերում: Լինելով Այրարատից դեպի Շիրակ և Անի տանող առևտրական մայրուղու կարևորագույն հանգույցներից մեկը, այս բնակավայրի տնտեսական և առևտրական կյանքը ծաղկում է ապրել հատկապես Ք.ա. 4-3-րդ դարերից մինչև Ք.հ. 2-4-րդ դդ.: Այդ են վկայում հելլենիստական և ուշ անտիկ շրջանի քաղաքային մշակույթին բնորոշ գունազարդ խեցեղեն պարունակող շերտերից հայտնաբերված Ալեքսանդր Մակեդոնացու արծաթե դրախման և Օգոստոս Օկտավիանոսի արծաթե դենարը, ուշ հելլենիստական շրջանի ժայռափոր թաղումներից հայտնաբերված մի քանի  կնքադրոշմ մատանիները:
Ագարակի հնավայրի բնակեցման վերջին փուլը ներկայացված է 17-18-րդ դդ. բնորոշ նյութերով (խեցեղեն, օջախների հիմքեր, Երևանի խանության կողմից թողարկված պղնձե դրամներ)։
Նկատի ունենալով «Ագարակ» բնակատեղի-հնավայրի հուշարձանի բացառիկ դերն ու նշանակությունը Հայաստանի վաղագույն շրջանի սոցիալ-մշակութային խնդիրների ուսումնասիրության գործում,  ՀՀ կառավարության   2001 թ. դեկտեմբերի 29-ի N 1305 որոշմամբ «Ագարակ» հնավայրին տրվել է արգելոց-թանգարանի կարգավիճակ: 2016 թ. նոյեմբերի 24-ի № 1204-Ն որոշմամբ «Ագարակ»  պատմամշակութային արգելոցի տարածքը սահմանվել է 118,2 հեկտար, փոխադրվել հատուկ պահպանվող հողերի կատեգորիա և անհատույց, անժամկետ օգտագործման իրավունքով հանձնվել ՀՀ մշակույթի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ին:

Ծիրանավոր եկեղեցի

Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքում գտնվող Ծիրանավոր եռանավ բազիլիկ եկեղեցին իր ուրույն տեղն ունի հայկական ճարտարապետության մեջ։ Աղոթասրահը, որը ժամանակին ուներ երկու զույգ մույթեր, որոնք էլ իրենց հերթին  բաժանված էին մեկ կենտրոնական և երկու եզրային մասերի, հետագայում վերածվում են երեք զույգ մույթերի, ինչի շնորհիվ նախկին  փայտաշեն տանիքը վերափոխվում է թաղածածկի՝ պահպանելով սկզբնական քառալանջ հորինվածքը:
Եկեղեցու մասին մի պատմություն կա, որից էլ պարզ է դառնում հուշարձանի անունը։ Ըստ ավանդազրույցի` երեք քույրեր սիրահարվում են Սարգիս անունով մի տղայի: Ավագ քույրերը որոշում են կրտսերի երջանկության համար զոհաբերել իրենց և, ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով, նետվում են ձորը: Փոքր քույրը, լուրը ստանալուց հետո սպիտակ զգեստ հագնելով, ևս նետվում է ձորը։ Իսկ երիտասարդն այս վշտից դառնում է ճգնավոր: Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ Ծիրանավորը, Կարմրավորը և Սպիտակավորը:
Հուշարձանն իր պատմության ընթացքում շատ անգամներ վնասվել է, սկսած  XI-XII րդ դարերում սելջուկների դեմ պայքարից մինչև 1827թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժ, որից հետո եկեղեցին մնացել է կիսավեր։  
IV-V դարերով թվագրվող հուշարձանը, նախքան քրիստոնեության ընդունում, եղել է Աժդահակի պաշտամունքային (վիշապապաշտության) տաճարը։ Աժդահակը Մարաստանի թագավորն էր, որը մեզ ավելի հայտնի է Մովսես Խորենացու «Տիգրան և Աժդահակ» վիպերգից։  

Ավանի Կաթողիկե կամ Սուրբ Կաթողիկե Ծիրանավոր եկեղեցի

Հայաստանը VI դարավերջին զրկվեց անկախ պետականությունից։ Պարսկաստանն ու Բյուզանդիան բաց չթողեցին հարմար առիթը՝ հայկական հողերը մաս-մաս անելու համար։ Ամեն մեկն իր կողմն էր քաշում ուժասպառ եղած հայոց երկիրը․ Բյուզանդիան ցանկանում էր քաղեդոնականություն տարածելով ամրապնդել տիրապետությունը Հայաստանում։ Մորիկ կայսեր հրամանով Ավանում, որն այդ ժամանակ քաղաքավան էր, ի հակակշռում՝ Պարսկաստանի ղեկավարության տակ գտնվող Դվինի հայոց հայրապետական աթոռի, ստեղծվում է կաթողիկոսությունը։ Այս տաճարում հակաթոռ կաթողիկոս է ձեռնադրվել բյուզանդամետ Հովհան Բագարանցին (591-601 թթ․), որն էլ կառուցել էր եկեղեցին։
Սուրբ Կաթողիկեն հայ միջնադարյան ճարտարապետության մեջ առաջին անկյունային խորշերով, քառախորան եկեղեցին է։ Արտաքինից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև հորինվածքով եկեղեցին ունի նաև արտաքին անկյունավոր խորշեր։ Տաճարի չորս անկյուններում կառուցվել են բոլորակաձև ավանդատներ, որոնց շնորհիվ կառույցի ներքնամասի հորինվածքը խաչաձև է դառնում։ Կաթողիկեն միայն մեկ խոշոր գմբեթ է ունեցել։ Եկեղեցին կաթողիկոսական պալատի հետ կապվել է երկու մուտքով՝ արևմտյան և հարավային։ 1978 թվականին պեղվել է կաթողիկոսարանի պալատական շենքը, նորոգվել Կաթողիկեի հարավային ճակատը։
Արևմտյան մուտքի վերևում՝ ներսից, իբրև բարավոր ագուցված է մի խոշոր վիշապաքար (մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակներ)։
602 թվականին պարսից Խոսրով Բ Փարվեզ արքան գրավել է Ավանը և վերացրել կաթողիկոսությունը, հետո այն դարձել է վանք ։ Տաճարի խոնարհման ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ․ կան ենթադրություններ, որ այն ավերվել է 1679 թվականի երկրաշարժից։ Պահպանվել են պատերը՝ արևելյան կողմից ցածր, մյուս ճակատներում զգալի բարձրությամբ։ 

Զորաց եկեղեցի

Սյունյաց աշխարհի նշանավոր Եղեգիս բնակավայրում, որը  IX դարից մինչև XVII դարի կեսերը եղել է Վայոց Ձորի քաղաքական կենտրոնը` Օրբելյանների հայտնի ընտանիքից, Սյունյաց իշխան Տարսայիճ Օրբելյանի թոռը՝ Ստեփանոս Տարսայիճ եպիսկոպոսը կառուցել է Զորաց եկեղեցին, որը հետագայում նաև ստացել է Սուրբ Ստեփանոս անունը՝ ի պատիվ կառուցողի։
Այս բազմադարյա պատմություն ունեցող հուշարձանն առանձնանում է ոչ միայն իր ճարտարապետական լուծումներով, այլ նաև կառուցման նպատակով, որից էլ պարզ է դառնում անվանումը։ Եկեղեցին ծառայել է պատերազմ գնացող հայորդիներին․ մարտիկները  ռազմի դաշտ մեկնելուց առաջ ստացել են եկեղեցու օրհնանքն ու սուրբ հաղորդություն։ Հայոց աշխարհում մարտից առաջ զորքը և ձիերն օրհնելն ընդունված կարգ էր, բայց հենց այդ նպատակով կառուցված այլ եկեղեցի չկա։
14-րդ դարի այս հուշարձանը տեղակայված է գետահայց բարձունքի վրա, որի շուրջը պահպանվել է սրբատաշ քարով պատրաստված դարպասի մի մասը, ինչպես նաև բազալտի զանգվածեղ քարերով կառուցված պարիսպները: Տաճարի արևմտյան հատվածում, ավելի քան 65 քմ մակերեսով, բացվել են տապանաքարեր, որոնցից չորսն ուեն հիշատակագրեր:
Ճարտարապետական հետաքրքիր առանձնահատկություն ունի այս եկեղեցին․ Զորացը ընդհանրապես ներքին սրահ չունի. տանիքածածկ միակ հատվածները արևելյան խորանն ու նրան կից երկու ավանդատներն են, որոնցից ելք կա դեպի արևմտյան կողմի բացօթյա ընդարձակ բակը։ Ուշագրավ է, որ խորանը սովորականից բարձր է կառուցված` հարմարեցված է ձիու վրա նստած մարդու բարձրությանը։ Աղոթելու համար զորքը կարող էր ներս չմտնել, մնալ դրսում եկեղեցու դիմաց․ ինչից էլ եկեղեցին ստացել է «Զորաց տաճար» անվանումը։ Յուրահատուկ է նաև հեծյալ զինվորի բացօթյա հրապարակ-աղոթասրահ մտնելու գաղափարը։

Մարիամ Ավանեսյան

Լուսանկարները և հուշարձանների նկարագրությունները` ըստ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի